Ομοίως ο αέρας φιλελευθερισμού που φυσούσε απότοκος των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, σε συνδυασμό με τις εθνικές εξεγέρσεις που ξεσπούσαν κάθε λίγο στα εδάφη της απέραντης Οσμανικής Αυτοκρατορίας, δεν μπορούσαν παρά να προβληματίσουν την ελίτ της Οσμανικής κοινωνίας, η οποία έβλεπε ανοιχτά ότι η κυριαρχία, αν όχι η διάσωση, της Τουρκικής φυλής δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί αν δεν άλλαζε ο προσανατολισμός και το σύστημα Διοίκησης της Οσμανικής Αυτοκρατορίας.
Με αυτές τις σκέψεις φωτισμένοι Τούρκοι (γιατροί, δημοσιογράφοι, επαγγελματίες αλλά κυρίως στρατιωτικοί) ίδρυσαν το 1896 στη Θεσσαλονίκη την «Επιτροπή – Ένωση – Πρόοδος» (_ttihat ve Teraki komisionu). Παραρτήματα της Επιτροπής ιδρύθηκαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Οσμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και εκτός αυτής.
Αν και, κατά τα φαινόμενα, η Επιτροπή διακήρυττε την εφαρμογή των Αρχών της Γαλλικής Επανάστασης (Ελευθερία -  Ισότητα – Δικαιοσύνη) μεταξύ όλων των Λαών της Οσμανικής Αυτοκρατορίας, στην πραγματικότητα στόχος της ήτανε ο εκτουρκισμός των Λαών αυτών με κάθε μέσο.
Την ψυχή της Επιτροπής αποτελούσαν ο Ενβέρ Πασάς, ο Τζεμάλ Πασάς, ο Νιαζί και ο Ναζίμ (όλοι τους στρατιωτικοί), ενώ κυρίαρχο ρόλο είχαν ο Ταλάτ Πασάς (Υπάλληλος των Οσμανικών Ταχυδρομείων) και ο ντουμές Εβραίος Τζαβίτ.
Η Επανάσταση των Νεοτούρκων ξεκίνησε στις 3 Ιουλίου 1908 με την έξοδο στο βουνό του Νιαζί στη Ρέσνα της Βόρειας Μακεδονίας, και ολοκληρώθηκε στις 25 Ιουλίου 1908, όταν και η Θεσσαλονίκη προσχώρησε σε αυτήν.
Όταν απέτυχαν οι σπασμωδικές κινήσεις του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ να επιβάλλει την έννομη τάξη, αναγκάστηκε να αντικατασστήσει τον Βεζύρη (Πρωθυπουργό) και να επαναφέρει σε ισχύ το Σύνταγμα του 1876.
Άρχιζε η περίοδος της δεύτερης Συνταγματικής Μοναρχίας (II. Me_rutiyet).
Στις 13.4.1909 ξέσπασε στην Κωνσταντινούπολη αντεπανάσταση από Δυνάμεις που στήριζαν τον Βασιλιά. Γρήγορα όμως κατεπνίγησαν από στρατιωτικές μονάδες που εστάλησαν εναντίον της Κωνσταντινούπολης υπό τον Σεβκέτ Πασά (από Θεσσαλονίκη) και τον Χουσνί Πασά (από Ανδριανούπολη).
Αυτή τη φορά ο Αμβδούλ Χαμίτ έχασε το θρόνο του. Εξορίστηκε στο κτίριο Αλατίνη στη Θεσσαλονίκη (σημερινή Νομαρχία) και τον αντικατέστησε ο ξάδελφός του Μεχμέτ Ρεσάτ (ως Μεχμέτ Ε΄).
Παρά το ανοιχτό και φιλελεύθερό πνεύμα της Επανάστασης των Νεοτούρκων, αυτοί (Νεότουρκοι) δεν τόλμησαν να καταργήσουν το Οσμανικό καθεστώς. Αμέσως δε μετά την επιτυχία της Επανάστασης, δεν αξιοποιήθηκαν στελέχη της Επανάστασης. Ο ίδιος ο Ενβέρ πέτυχε μόλις να διοριστεί στρατιωτικός ακόλουθος στην Πρεσβεία του Βερολίνου. Μετά την κατάπνιξη της αντεπανάστασης (13.4.1909) στελέχη των Νεοτούρκων κατέλαβαν Υπουργικές θέσεις (ο Τζαβίτ Υπ. Οικονομικών, ο Ταλάτ Υπ. Εσωτερικών, ο Ενβέρ Υπ. Στρατιωτικών, κλπ.). Πρωθυπουργός, δε, έγινε ο Σεβκέτ Πασά, ο οποίος και κατέστειλε την αντεπανάσταση.
Και μόνο το γεγονός ότι ο Ενβέρ, συνοδευόμενος από νεαρούς αξιωματικούς, μπήκε στην Υψηλή Πύλη την ώρα που συνεδρίαζε το Υπουργικό Συμβούλιο και σκότωσε τον Υπουργό Πολέμου Ναζίμ, κυνήγησε τον Πρωθυπουργό Κιαμίλ Πασά και τους άλλους Υπουργούς και κρέμασε όσους αντιδρούσαν στο έργο του, δείχνει ποιος ήταν το Μεγάλο Αφεντικό. Η Εξουσία πλέον ήταν στα χέρια των Ενβέρ και Ταλάτ.
Με διαταγή του Ταλάτ Πασά έγινε η Γενοκτονία των Αρμενίων το 1915 και με κεντρική απόφαση των Νεοτούρκων άρχισαν οι σφαγές και εξορίες των Ελλήνων του Πόντου. Οι σφαγές των ετών 1914 – 1918 ήταν δικό τους έργο. (Η περίοδος αυτή είναι γνωστή ως πρώτη περίοδος διώξεων των Ελλήνων).
Ο Μουσταφά Κεμάλ σε όλη αυτή την πορεία των Νεοτούρκων δεν είχε καμία συμμετοχή.  Ή μάλλον είχε αλλά ήταν το τελευταίο βιολί. Είχε μυηθεί και ήτανε μέλος της Επιτροπής «Ένωση – Πρόοδος» αλλά θα έλεγε κανείς ότι μπήκε στο μηχανισμό περισσότερο για να δει τι ακριβώς συμβαίνει, παρά για να μπει στην Υπηρεσία των Ταλάτ – Ενβέρ.
Ο Κεμάλ προόριζε τον εαυτό του για «μεγάλα» και δεν ήτανε δυνατόν να γίνει τσιράκι κανενός. Γι αυτό και έμεινε στο περιθώριο. Περίμενε την ευκαιρία κρατώντας μίσος στον δυναμικό Ενβέρ και τον πανούργο Ταλάτ. Κι εκείνοι, γνωρίζοντας ποιόν είχαν απέναντι τους, τον ξαπόστελναν πότε στα μέτωπα της Συρίας και της Λιβύης, και πότε στρατιωτικό ακόλουθο στη Σόφια.
Το άστρο του Κεμάλ άρχισε να λάμπει όταν  πλέον η Τουρκία έχασε τον Πόλεμο και υπέγραψε την συνθήκη του Μούδρου (31.10.1918). Όλα τα πρωτοπαλίκαρα της «Ένωσης – Προόδου»  το έσκασαν για το εξωτερικό με πρώτους τους Ενβέρ και Ταλάτ. Άλλωστε αυτοί οι ίδιοι  ήταν που είχαν χάσει και τους Βαλκανικούς Πολέμους.  Κι εκεί που πήγαν δεν γλίτωσε κανείς_ όλοι τους δολοφονήθηκαν.  Ο Ταλάτ στο Βερολίνο, ο Ενβέρ στη Μπουχάρα, ο Τζεμάλ στο Παρίσι.
Στις 19 Μαΐου 1919 πάτησε ο Κεμάλ το πόδι του στη Σαμψούντα, όπου είχε σταλεί από τον Σουλτάνο, ως Επιθεωρητής Στρατού για να επιβάλλει την τάξη στις σχέσεις Χριστιανών – Μουσουλμάνων, που ήταν σε οξυμένο σημείο. Το Ελληνικό Αντάρτικο στον Δυτικό Πόντο θέριευε και οι Τούρκοι δεν είχαν σταματήσει να δολοφονούν και να καίνε Ελληνικά χωριά.
Τα πράγματα όμως δεν πήγαν όπως τα περίμενε ο Σουλτάνος και, πιθανόν, οι Σύμμαχοι.  Αντί Ειρήνης ο Κεμάλ άναψε πόλεμο.
Ξεκινώντας μια πορεία με ομιλίες, επαφές και Συνέδρια, από την Σαμψούντα πήγε στην Κάβζα, Αμάσεια, Σεβάστεια και Ερζερούμ για να καταλήξει στην Άγκυρα, θριαμβευτής και Αρχηγός. Τον βοήθησε και η εισβολή  του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη, γιατί τώρα κι αυτοί που δεν τον συμπαθούσαν ακουμπούσαν (στηριζόταν)  πάνω του για να γλιτώσει η πατρίδα από τον προαιώνιο εχθρό.
Έτσι άρχισε ένας νέος κύκλος διώξεων των Ελλήνων του Πόντου (κι όχι μόνο) σε μεγαλύτερη έκταση και με περισσότερο φανατισμό. Τώρα πια δεν έφταναν μόνο οι ατελείωτες πορείες του θανάτου και οι άδικες κρεμάλες της Αμάσειας, αλλά τώρα πια επιχειρούσε εναντίον των ανταρτών στο Nebyan  και Yundag ο τακτικός στρατός με βαριά πυροβόλα όπλα.  Ο άοπλος και αβοήθητος Ελληνισμός του Πόντου δεν είχε καμία τύχη.
Αυτή είναι η πραγματική αλήθεια και σφάλουν όσοι πιστεύουν ότι ο Κεμάλ ήτανε Νεότουρκος και έπαιξε ρόλο στις σφαγές της πρώτης περιόδου. Οι Νεότουρκοι δεν ανέτρεψαν καν το Οσμανικό καθεστώς. Απλά το αποδυνάμωσαν. Και όταν πλέον όλα  ήρθαν βολικά για τον Κεμάλ ιδρύθηκε το 1924 η Τουρκική Δημοκρατία.
Αυτό όμως που μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα είναι ότι ναι μεν ο Κεμάλ δεν υπήρξε ιδρυτικό μέλος της  «Ένωσης – Προόδου»  και δεν έπαιξε ηγετικό ρόλο στην περίοδο διακυβέρνησης της (1908 – 1918), ωφελήθηκε, ωστόσο, από την οργάνωση, τις Αρχές και διακηρύξεις της, διότι ωρίμασε σε ικανό βαθμό στις ανώτερες και μεσαίες τάξεις του Οσμανικού κατεστημένου η θέληση για Ελευθερία και Δημοκρατία. Εξάλλου οι τάξεις αυτές έβλεπαν ότι το σύστημα (καθεστώς) δεν είχε πλέον κανένα μέλλον. Γι αυτό και η συσπείρωση γύρω του υπήρξε άμεση και έφερε ορατά αποτελέσματα.
Όσον αφορά στους Τούρκους, αυτοί επιχειρούν να εξωραΐσουν τα πράγματα ανακαλύπτοντας σεβασμό και αλληλοεκτίμηση στις σχέσεις Ενβέρ και Κεμάλ (Γιουσούφ Γκεντικλή). Η αλήθεια, όμως, είναι ότι μεταξύ των ανδρών δεν υπήρχε μόνο άβυσσος αλλά πραγματικό μίσος (Χ. Άρμστρονγκ).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Μουσταφά Κεμάλ. Βίος και Πολιτεία του στη Θεσσαλονίκη (Χρήστος Χριστοδούλου).
2) Κεμάλ Ατατούρκ: Ομιλίες (Μετάφραση Συμ. Σολταρίδη).
3) Ο Σταχτής Λύκος (Χ. Άρμστρονγκ).
4) Ημίψηλο Γκρίζος Λύκος και Ημισέληνος (Χ. Πόλτου).
ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Ενβέρ Πασά: Η ζωή του, τα άρθρα του (Γιουσούφ Γκεντικλή).
2) Περιπλανώμενες ζωές (Αρίφ Τζεμίλ Μπέη).
3) Η ιστορία του Τουρκικού Απελευθερωτικού Αγώνα (Α. Σαμψουντίνωφ).
4) Ατατούρκ. Η ζωή του, οι επαναστάσεις, οι μνήμες (Επιμέλεια Τσετίν Τουζουνέρ).
5) Νουτούκ (Ομιλία). (Επιμέλεια Ζεϋνέπ Ακμπάς).
6) Σύγχρονη Τουρκία (Συλλογικό Έργο Ιστορικών: Τζαμίλ Κοτσάκ, Χικμέτ Οζντεμίρ, κλπ).