Κατά τη γνώμη μου, η Παιδεία αποτελεί το αποτέλεσμα της αλληλεξάρτησης δύο πεδίων, τα οποία από μόνα τους δεν έχουν άμεση συνάφεια. Αυτά, πάντα κατά τη γνώμη μου, είναι η εκπαίδευση και η μόρφωση. Ως εκπαίδευση νοείται η παροχή γνώσεων και επαγγελματικών δεξιοτήτων για την ενσωμάτωση των νέων στο οικονομικό περιβάλλον μιας κοινωνίας και τη συμβολή τους για την παραπέρα μεγέθυνσή του. Η μόρφωση, από την άλλη πλευρά, είναι η διαμόρφωση του χαρακτήρα, η καλλιέργεια των κοινωνικών αρετών των νέων, η εμφύσηση σε αυτούς ιδανικών, π.χ. της ελευθερίας, της αλληλεγγύης, της φιλοτιμίας, της αγάπης προς το συνάνθρωπο, της εντιμότητας, της ειλικρίνειας, της ακεραιότητας του χαρακτήρα. Η εκπαίδευση και η μόρφωση πρέπει να αλληλοσυμπληρώνονται και να συνδέονται άρρηκτα με την πνευματική, ψυχολογική και κοινωνική ανάπτυξη ενός ατόμου και την μετάβασή του από την παιδική ηλικία στο στάδιο του ενήλικα.
Και τα δύο είναι απαραίτητα για την αρμονική εξέλιξη του ατόμου. Διερωτηθείτε: θα μπορούσε να βοηθήσει την κοινωνία ένα άτομο που είναι εκπαιδευμένο – γραμματιζούμενο όπως θα το αποκαλούσε ο απλός άνθρωπος του λαού – αλλά όχι μορφωμένο; Σαφώς και όχι. Πάμπολλα τα παραδείγματα που αποδεικνύουν του λόγου το αληθές: σκεφθείτε τους επιστήμονες που συνεισέφεραν έμπρακτα στην κατασκευή της πυρηνικής βόμβας. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν πραγματικά εκπαιδευμένοι και άριστοι στο επιστημονικό τους έργο. Ήταν όμως μορφωμένοι; ΟΧΙ. Γιατί το αποτέλεσμα της εκπαίδευσής τους (η βόμβα) δεν είχε σαν σκοπό το κοινωνικό καλό, αλλά την καταστροφή. Επομένως δεν είχαν μόρφωση, δεν ήταν Άνθρωποι (με άλφα κεφαλαίο). Οι αρχαίοι πρόγονοί μας το είχαν καταλάβει πολύ καλά, γι’ αυτό έλεγαν ότι: «πάσα επιστήμη χωριζομένη αρετής πανουργία, ου σοφία, φαίνεται». Θέλετε άλλο παράδειγμα; Κοιτάξτε τους πολιτικούς αρχηγούς των μεγάλων κομμάτων. Είναι όλοι τους εκπαιδευμένοι, με σπουδές σε Πανεπιστήμια. Αλλά οι ψεύτικες υποσχέσεις τους, οι «κωλοτούμπες», οι διακυβερνήσεις τους που έχουν οδηγήσει ένα μεγάλο μέρος του λαού στα όρια της φτώχειας και έναν αριθμό συνανθρώπων μας, που φτάνει τις μερικές χιλιάδες, σε αυτοκτονία, τι υποδηλώνουν για αυτούς; Την ύπαρξη μόρφωσης ή την έλλειψή της; Η απάντηση δική σας.
Και τι γίνεται στα ελληνικά σχολεία; Λαμβάνονται υπόψη και τα δύο πεδία, ή επικεντρωνόμαστε μονομερώς στο ένα από αυτά; Δυστυχώς, συμβαίνει το δεύτερο. Αναλωνόμαστε αποκλειστικά στο να παράσχουμε γνώσεις (και κατά τη γνώμη μου ούτε καν ολοκληρωμένες αλλά αποσπασματικές) στους μαθητές. Δεν υπάρχει, όμως, καμία απολύτως μέριμνα για την ψυχή του νέου παιδιού. Κι όμως, «Παιδεία σημαίνει πρωτίστως καλλιέργεια χαρακτήρα και μόρφωση εδραία».
Η μόρφωση (ή η έλλειψή της) είναι τόσο σημαντική που βρίσκεται πίσω από κάθε πράξη, κάθε συμπεριφορά, κάθε λέξη μας. Η έλλειψη μόρφωσης κρύβεται πίσω από ένα καταστηματάρχη που ξεγελάει τον πελάτη του για να του πουλήσει σκάρτο εμπόρευμα, πίσω από τον οδηγό που παρκάρει μπροστά στη ράμπα για τα άτομα με κινητικά προβλήματα, πίσω από το άτομο που το όπλο του είναι οι βρισιές και οι φωνές αντί της συζήτησης κ.ά. Από την άλλη, η μόρφωση είναι παρούσα όταν βοηθάς τον ηλικιωμένο να περάσει στο απέναντι πεζοδρόμιο, όταν σέβεσαι τις ώρες κοινής ησυχίας, όταν βοηθάς τον ανήμπορο, για να αναφέρω μόνο ελάχιστα παραδείγματα. Εντέλει, η μόρφωση που λάβαμε (ή δεν λάβαμε) είναι αυτή που καθορίζει το πώς βλέπουμε τους άλλους σε σχέση με τον εαυτό μας και σηματοδοτεί τη θέση μας μέσα στο κοινωνικό σύνολο.
Η σημερινή παιδεία, παραπλανημένη, νοιάζεται να φτιάξει το υπόβαθρο για μεγαλύτερη υλική ευμάρεια αλλά δεν νοιάζεται για να δημιουργήσει μια καλύτερη ποιότητα ανθρώπων. Ανθρώπους με άλφα κεφαλαίο, πραγματικούς πολίτες που να σκέφτονται και να κρίνουν. Ανθρώπους που δεν θα βουλιάζουν στον άκρατο ατομικισμό, που δεν θα είναι έρμαιοι προκαταλήψεων που τους έχουν υποβληθεί τεχνηέντως, που δεν θα άγονται και φέρονται σαν πρόβατα από τις προπαγάνδες. Μήπως όμως είναι αυτός ακριβώς ο τύπος των κοιμισμένων στην άγνοιά τους και αδρανών πολιτών που επιδιώκει το σύστημα και οι πολιτικοί που το υπηρετούν; Αν η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι ναι, τότε πιθανότατα έχουμε βρει την πραγματική αιτία για τα χάλια της σημερινής παιδείας.