Γι’ αυτό το λόγο ζητήσαμε από τη Βαλέρια Καρακάση να μας διαφωτίσει για το θέμα του στίγματος της ψυχικής διαταραχής, ενός τόσο συχνού φαινομένου.
Η Βαλέρια Καρακάση είναι ειδικευόμενη ψυχίατρος Γ’ Ψυχιατρικής στο Π Γ Ν Θ ΑΧΕΠΑ και υποψήφια Διδάκτωρ του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.

- Τι ορίζεται ως στίγμα ψυχικής διαταραχής;
«Στιγματισμός» ως γενική έννοια είναι όταν κάποιος βλέπει με αρνητικό πρόσημο κάποιον απλά και μόνο επειδή έχει ένα προσωπικό χαρακτηριστικό που τον διαφοροποιεί και που στον κοινό νου θεωρείται ως ένα «μειονέκτημα» (ένα αρνητικό στερεότυπο). Δυστυχώς, οι αρνητικές στάσεις και πεποιθήσεις απέναντι σε πάσχοντες ψυχικής υγείας είναι συχνές. Το στίγμα μπορεί να οδηγήσει σε διακρίσεις :oι διακρίσεις μπορεί να είναι προφανείς και άμεσες, όπως κάποιος που κάνει μία αρνητική παρατήρηση ή ασκεί κριτική σχετικά με την ψυχική ασθένεια ή ακόμη και τη θεραπεία της. Μπορεί ακόμη να είναι κάτι που κάνει άθελα του ή διακριτικά, όπως κάποιος που τον αποφεύγει επειδή υποθέτει ότι θα μπορούσε να είναι ασταθής, βίαιος ή επικίνδυνος λόγω της ψυχικής του ασθένειας. Αυτό μπορεί ακόμη και να οδηγήσει τον ψυχικά ασθενή στο να κρίνει άδικα τον εαυτό του, να του προκαλέσει ενοχές και να δημιουργήσει κραδασμούς στον αυτοσεβασμό του.
Ο Erving Goffman (1963) έγραψε ότι το στίγμα είναι «αποδιδόμενο χαρακτηριστικό βαθιά δυσφημιστικό» που μειώνει κάποιον «από ένα άτομο ολοκληρωμένο και συνηθισμένο σε ένα άτομο μιασμένο και έκπτωτο». Το στίγμα, επομένως, είναι ένα άμεσο πλήγμα στην ταυτότητα του στιγματιζόμενου ανθρώπου, η οποία βλάπτεται (Goffman E. Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Englewood Cliffs NJ: Prentice Hall; 1963, σελ. 3).
Το στίγμα μπορεί να είναι:
Κοινωνικό στίγμα, δηλ. μια πεποίθηση που υιοθετείται από μία μεγάλη μερίδα της κοινωνίας οπότε τα στιγματισμένα άτομα μπορεί να είναι "λιγότερο ίσα" ή ανήκουν σε μια κατώτερη ομάδα. Αυτό το σύστημα πεποιθήσεων μπορεί να οδηγήσει σε άνιση πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας ή στη δημιουργία πολιτικών και τακτικών που μπορεί να επηρεάζουν δυσανάλογα ή άνισα τον πληθυσμό. Το κοινωνικό στίγμα μπορεί επίσης να προκαλέσει ανισότητες στην πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες και ανάγκες, όπως, για παράδειγμα, η ενοικίαση ενός διαμερίσματος.
Σχεσιακό στίγμα - αναφέρεται στην υποτίμηση που δέχεται το στιγματιζόμενο άτομο από τους σημαντικούς άλλους και τους προσωπικά σχετιζόμενους με αυτό π.χ. τα μέλη της οικογένειάς του.
Ο αυτο-στιγματισμός καταδεικνύει ότι το στίγμα δεν ισχύει μόνο μεταξύ άλλων στην κοινωνία, αλλά μπορεί επίσης να εσωτερικευθεί από το ίδιο το άτομο που φέρει το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. Έτσι, η γνώση ότι το στίγμα υπάρχει μέσα στην κοινωνία, μπορεί να έχει αντίκτυπο σε ένα άτομο ακόμα κι αν αυτό το άτομο δεν έχει στιγματιστεί άμεσα. Το άτομο πιθανόν να αισθάνεται ένοχο και ανεπαρκές για την κατάστασή του, ενώ αυτός ο αντίκτυπος μπορεί να έχει επιβλαβή επίδραση στην αυτοεκτίμηση και την αυτο-αποτελεσματικότητά του, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε μία αντίστοιχη συμπεριφορά και να επηρεάσει την ψυχοκοινωνική του ευημερία.

- Ονομάστε τους πιθανούς λόγους που οδηγούν την κοινωνία να στιγματίσει ένα άτομο με ψυχική διαταραχή;
Ένα σημαντικό βήμα είναι να κατανοήσουμε τις δομές στις οποίες βασίζεται η έννοια του στίγματος. Μέχρι σήμερα έχουν αναγνωριστεί εννέα διαστάσεις. Αυτές περιλαμβάνουν:
1) η Φανερότης - το πόσο φανερό είναι το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τον στιγματιζόμενο και εάν είναι δυνατό να κρυφτεί από τον κοινό νου.
2) η Ικανότητα ελέγχου - το κατά πόσο το άτομο που έχει αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί να το ελέγξει.
3) η Πορεία, 4) η Σταθερότητα (κατά πόσο το χαρακτηριστικό αυτό υφίσταται συνεχώς) και 5) η Διατάραξη - η διάσπαση της κανονικότητας που το συνοδεύει.
6) ο Φόβος - το κατά πόσο αυτό το χαρακτηριστικό εγείρει αίσθημα φόβου στον κοινό νου (ακόμη και το «απρόβλεπτο» ή «παράξενο» μπορεί να ταυτοποιείται ως «επικίνδυνο» για την κοινή αντίληψη).
7) η Αισθητική - η δυσάρεστη φύση αυτού του χαρακτηριστικού και το αίσθημα δυσφορίας που το συνοδεύει.
8) Μια άλλη διάσταση του στίγματος που συζητείται συχνά στην έρευνα για το στίγμα είναι η Προέλευση. Ο ορισμός της ψυχικής διαταραχής ορίζει ως ψυχική διαταραχή ένα «κλινικά σημαντικό συμπεριφορικό ή ψυχολογικό σύνδρομο ή μοτίβο που εμφανίζεται σε ένα άτομο και που σχετίζεται με δυσφορία ή αναπηρία ή με σημαντικά αυξημένο κίνδυνο για θάνατο, πόνο, αναπηρία ή σημαντική απώλεια της ελευθερίας», και που προκύπτει από «μια εκδήλωση συμπεριφορικής, ψυχολογικής ή βιολογικής δυσλειτουργίας στο άτομο» (APA, 2000). Οι ψυχικές διαταραχές, τουλάχιστον εν μέρει, επηρεάζονται από βιολογικούς και γενετικούς παράγοντες (δηλ. προέλευση). Αυτό έχει άμεσες επιπτώσεις και στη διάσταση της ικανότητας ελέγχου που αναφέρθηκε νωρίτερα. Σε αυτήν την διάσταση, λόγω ελλιπούς γνώσης από την κοινή συνείδηση, πιστεύεται συχνά στην κοινωνία ότι οι ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές είναι προσωπικά ελεγχόμενες και τα άτομα που δεν μπορούν να βελτιωθούν μόνα τους, μάλλον στερούνται προσωπικής προσπάθειας, κατηγορούνται για την κατάστασή τους και θεωρούνται ως προσωπικά υπεύθυνα για αυτή.
9) η Λύπηση - όταν εγείρει αίσθημα συμπόνιας από την κοινή συνείδηση. Οι Feldman και Crandall (2007) διαπίστωσαν ότι τα άτομα με διαταραχές όπως η παιδεραστία και η εξάρτηση από την κοκαΐνη ήταν πολύ πιο στιγματισμένα από εκείνα με συναισθηματικές διαταραχές όπως, παραδείγματος χάρη, η μετατραυματική αγχώδης διαταραχή (PTSD). Επιπλέον, η παιδεραστία και η εξάρτηση από κοκαΐνη τείνουν να θεωρούνται στην κοινωνία - από τον κοινό νου - ως πιο ελεγχόμενες διαταραχές σε σύγκριση με μια διαταραχή που πιστεύεται ότι «έχει προκληθεί» από μια τραυματική εμπειρία. (Feldman DB, Crandall CS. Dimensions of mental illness stigma: What about mental illness causes social rejection. Journal of Social and Clinical Psychology. 2007;26(2):137–154)
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι αυτές οι διαστάσεις μπορούν είτε να υπάρχουν ανεξάρτητα είτε ταυτόχρονα και το άτομο να στιγματίζεται. (Ahmedani BK. Mental Health Stigma: Society, Individuals, and the Profession. J Soc Work Values Ethics. 2011;8(2):41-416.)
Παρατηρούμε, λοιπόν, πως ο κοινός νους, ελλείψει περισσότερων πληροφοριών, αρκείται στα φαινόμενα (στο τι βλέπει: αν κάποιος μας κάνει να νιώθουμε άνετα, αν μας προκαλεί αίσθημα αβεβαιότητας, αν κάτι είναι φανερό, αν κάτι είναι υπό έλεγχο κτλ) προσπαθώντας να αξιολογήσει την επικινδυνότητα (κάτι που παρότι ρηχό, είναι ριζωμένο στον – αρχαίο – μηχανισμό επιβίωσης). Όλα αυτά παρατηρούνται, ενώ ταυτόχρονα βλέπουμε να εκδηλώνεται πολύ μεγάλο κοινό ενδιαφέρον για θέματα ψυχικής υγείας, καθώς η ψυχική ασθένεια είναι κάτι που πολλές φορές και εξάπτει την κοινή φαντασία αλλά και μας αφορά όλους – το ίδιο και οι τεχνικές ψυχοθεραπείας, κτλ. Επομένως, βλέπουμε πως εάν ο κοινός νους και η κοινή συνείδηση ήταν καλύτερα ενημερωμένος για τις παραμέτρους που συντελούν στην εμφάνιση της ψυχικής διαταραχής (η επιστήμη έχει φτάσει στο επίπεδο της επιγενετικής, δηλαδή του περιβάλλοντος που μπορεί να οδηγεί στην έκφραση και στη σίγαση γονιδίων), τότε θα ένιωθε μεγαλύτερη ασφάλεια. Γενικά ο ανθρώπινος εγκέφαλος νιώθει ασφαλέστερος με ό,τι μπορεί να συλλάβει και να αποκωδικοποιήσει. Είτε μας αρέσει είτε όχι, επάνω σε τέτοια ενστικτώδη μοτίβα βασίστηκε η συμπεριφορά όλου του ανθρώπινου είδους. (Glattfelder JB. The Consciousness of Reality. In: Information—Consciousness—Reality. The Frontiers Collection. Springer, Cham. 2019)

- Είναι λοιπόν κάποιες από τις αιτίες για το στίγμα της ψυχικής διαταραχής μύθοι ή υπάρχει δόση αλήθειας σ’ αυτές;
Από ό,τι βλέπουμε οι πεποιθήσεις είναι λανθασμένες και οδηγούν σε παραπλανητικές ιδέες. Ό,τι δεν βλέπουμε σημαίνει πως δεν υπάρχει; Ή όταν μπορεί κάποιος να ελέγξει μια συμπεριφορά, να κρύψει κάτι που θεωρείται μειονέκτημά του ή να υποκριθεί, παραδείγματος χάρη, είναι κάτι πιο ασφαλές από κάποιον που δεν μπορεί; Αν ένας άνθρωπος λάβει φαρμακευτική αγωγή και ξεπεράσει ή ελέγξει ένα θέμα υγείας ώστε να έχει μια καλή ποιότητα ζωής είναι ντροπή και πρέπει να τον αποθαρρύνουμε από το να λάβει αυτή την θεραπεία; Όταν κανείς λάβει αυτή τη θεραπεία ξαφνικά έχει την ταμπέλα της νόσου (διαβητικός, σκληρυντικός, καρκινοπαθής, ψυχιατρικός, κτλ), ενώ αν δεν την λάβει τότε δεν την έχει; Εάν κάποιος είναι φίλος σου (που σημαίνει μία αμοιβαία σχέση) και μετά σου πει ότι λαμβάνει μια φαρμακευτική αγωγή θα έχει αλλάξει κάτι στο γιατί είναι φίλος σου; Η ψυχική υγεία από τη ψυχική νόσο διαχωρίζονται από μια πολύ λεπτή γραμμή που μας αφορά όλους ισοδύναμα, όπως και για το τι θεωρούμε «φυσιολογικό». Σαν επαγγελματίας ψυχικής υγείας έχω καταλάβει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι μπορεί να έχουμε ένα δυσλειτουργικό μοτίβο και άρα τι είναι «φυσιολογικό»; Επίσης, σαν επαγγελματίας ψυχικής υγείας έχω ελάχιστες φορές προβληματιστεί για την επικινδυνότητα ενός θεραπευομένου μου και αυτό ήταν σε περιπτώσεις που η ακολούθηση των ιατρικών οδηγιών ήταν εμποδισμένη (ακριβώς λόγω αυτού του στίγματος τόσο από τον ίδιο όσο και από το περιβάλλον του), ενώ ήταν πολλές οι φορές που έχω προβληματιστεί για το αντίστροφο: δηλαδή για το κατά πόσο τα δικαιώματα ενός θεραπευόμενού μου είναι προστατευμένα και δεν παραβιάζονται ακόμη και οι βασικές του ελευθερίες.

- Τι προϋποθέσεις και τι συμπεριφορά θα πρέπει να έχει ένας ασθενής για να αποφύγει το στιγματισμό της ψυχικής διαταραχής; Τι θα συμβουλεύατε σ’ έναν ασθενή για να αντιμετωπίσει την κατάσταση του να νιώθει ψυχικά στιγματισμένος;
Αρκεί κανείς να θυμάται ότι αυτό που βλέπουν οι άλλοι αφορά τους άλλους και το πώς «καθρεφτίζονται» οι ίδιοι (τι φοβούνται, με τι ταυτίζονται, τι αρνούνται να δουν για εαυτό τους, κτλ). Αυτό δεν καθορίζει τον ασθενή και το ποιος πραγματικά είναι. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να τον ξέρει καλύτερα από ότι ο ίδιος τον εαυτό του . Καθένας άνθρωπος είναι μοναδικός και δεν υπάρχει άλλος σαν αυτόν. Δεν θα είχε καν νόημα αν ήμασταν όλοι οι άνθρωποι ίδιοι. Ο καθένας είναι ένας συναστρισμός από χιλιάδες πράγματα και για αυτό τη διαφορετικότητα να την τιμούμε και να την αγαπάμε.

- Ως ψυχίατρος τι θα συμβουλεύατε σ’ ένα μέλος της κοινωνίας για να άρετε τις φοβίες του για ένα ψυχικά ασθενή;
Θα του έδινα περισσότερες πληροφορίες και γνώσεις για το πώς μπορεί ένας άλλος άνθρωπος να σκέφτεται και γιατί.

- Πιστεύετε ότι το Στίγμα της ψυχικής διαταραχής είναι θέμα που αφορά την Πολιτεία και γενικά τους φορείς της ψυχικής υγείας; Ή είναι θέμα προσωπικό που θα πρέπει να το χειριστεί ο ίδιος ο ψυχικά διαταραγμένος;
Ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει ένα οποιοδήποτε θέμα υγείας κατά τη γνώμη μου δεν οφείλει να χειριστεί τίποτα για το πώς θα τον δει η κοινωνία. Αυτό είναι ζήτημα της κοινωνίας και της Πολιτείας και μόνο αυτής. Κατά τη γνώμη μου υπάρχουν πολλά θέματα που κακώς λογοκρίνονται και αποσιωπούνται εντελώς ως ταμπού μπροστά σε παιδιά ήδη από τη σχολική ηλικία, διότι έτσι η κοινή συνείδηση διαμορφώνεται χωρίς πληροφορίες ή ακόμη χειρότερα με παραπλανητικές πληροφορίες. Το στίγμα μπορεί να είναι ένα από αυτά, αλλά όπως βλέπουμε συνεχώς, δεν είναι το μόνο έως τώρα άλυτο θέμα της κοινωνικής συνειδητότητας. Η θυματοποίηση είναι ένα άλλο (ενδοοικογενειακή, σεξουαλική, μορφές κακοποίησης). Το θέμα των εξαρτήσεων είναι ένα τρίτο. Πρέπει να καταλάβουμε πως έχουμε πολύ έδαφος να καλύψουμε - και εμείς ακόμη ως επαγγελματίες και δημόσιοι λειτουργοί.