Το Λουτρό έχει ορθογωνική περίπου κάτοψη με μικρό εμβαδόν (94 τ.μ.) που το κατατάσσει στην κατηγορία των ιδιωτικών λουτρών. Πιθανώς όμως το μικρό του μέγεθος να αντιστοιχεί στο μικρό μέγεθος του οικισμού την εποχή που κτίσθηκε. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι σε λίγα μέτρα πιο πίσω βρίσκονταν ο τεκές των δερβίσιδων (τάγμα μοναχών), όπως φαίνεται σε διαγράμματα της ΔΑΠ του 1954, που υποδηλώνει ότι η περιοχή ήταν κέντρο θρησκευτικής δραστηριότητας.
Επιγραφή, γραπτή μαρτυρία ή άλλο στοιχείο που θα βοηθούσε στην ακριβή χρονολόγηση του δεν βρέθηκε, εκτός από μία φωτογραφία του 1899. Επομένως μοναδική μαρτυρία είναι το ίδιο το μνημείο με την τυπολογία του, που το κατατάσσει στην ύστερη τουρκοκρατία. Αλλά ακόμη και για την αναγνώριση της τυπολογίας του δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, αφού είναι γνωστό ότι τα βυζαντινά και οθωμανικά λουτρά έχουν πολλά κοινά στοιχεία. Η Οθωμανική κοινωνία κληρονόμησε την πλούσια παράδοση των βυζαντινών λουτρών και τις συνήθειες σε αυτά, προσαρμόζοντας τες στις επιταγές της θρησκείας της.
Οι Τούρκοι, μετά την άλωση της Πόλης θα χρησιμοποιήσουν τα βυζαντινά λουτρά. Αργότερα αρχίζουν να κτίζουν νέους λουτρώνες κατά τα βυζαντινά πρότυπα και με βυζαντινούς αρχιτέκτονες. Το πρώτο τούρκικο λουτρό που έχτισε ο Μωάμεθ ο Πορθητής στην Κωνσταντινούπολη το Καραμάν Χαμάμ (1464), έγινε με σχέδια του Χριστοδούλου. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα βυζαντινά και οθωμανικά λουτρά, η οποία προέρχεται από τον τρόπο λούσης και αντανακλά τη διαφορά νοοτροπίας στις αντίστοιχες κοινωνίες, είναι ο τρόπος χρήσης του νερού. Στα ρωμαϊκά και αργότερα στα βυζαντινά λουτρά η λούση συνδεόταν με βύθιση σε δεξαμενή νερού, την κόλυμβο ή κολυμβήθρα, όπου σε κρύο ή ζεστό νερό μπορούσαν ακόμη και να κολυμπούν οι λουόμενοι. Στα οθωμανικά λουτρά σύμφωνα με την επιταγή του κορανίου επιβάλλεται η λούση με τρεχούμενο νερό, η οποία συμβολίζει την κάθαρση του πιστού και τον εξαγνισμό του.
Η άριστη κατασκευή του, αποτέλεσμα εργασίας ειδικευμένων τεχνιτών και αρχιμαστόρων και ο ευρύς κοινωνικός χαρακτήρας, το διέσωσε στο πέρασμα του χρόνου. Το κτίριο αυτό ανεξάρτητα από την ιστορική περίοδο αποτελούσε πάντα έναν κοινωνικό πυρήνα ειδικού βάρους. Αφού συνδεόταν με την ομαδική αναψυχή, την υγεία και την καλή φυσική και ψυχική διάθεση του πολίτη. Ιδιαίτερα τις δύο πρώτες δεκαετίες μετά την απελευθέρωση της πόλης, όταν τα κύματα προσφύγων την κατέκλυσαν, ο ρόλος του Λουτρού ήταν καθοριστικός, όπως φαίνεται και σε αποφάσεις του Κοινοτικού Συμβουλίου: «ο πρόεδρος εκθέτει ότι χάριν της υγείας των κατοίκων επιβάλλεται η ανακαίνισις και λειτουργία του κοινοτικού λουτρώνος και επειδή η κοινότης δεν δύναται να διαθέσει την απαιτούμενην προς τούτο δαπάνην προτείνει όπως το σώμα αποφανθεί περί ενοικιάσεως του κοινοτικού λουτρώνος δια μια δεκαετίαν» (απ. 29. 5/6/1921)… ο πρόεδρος συστήνει «είς τον μισθωτήν κοινοτικού λουτρώνος την τακτική λειτουργία αυτού υπό τον όρο ίνα και ούτος εκπέσει εις το ελάχιστον όριον τας τιμάς μέχρι τελείας αποφθειριάσεως, εξυγιάνσεως και εθίσεως προσφύγων προς λούσιν» (21/5/1923).
Στο λουτρό υπήρχαν τρείς χώροι του ψυχρού, του χλιαρού και του θερμού.
Το νερό θερμαίνονταν με καυστήρα και εξέρχονταν με λειτουργία χειροκίνητης αντλίας. Προϊστάμενος του λουτρού συχνά ήταν ο ίδιος ο επιχειρηματίας που πλειοδοτούσε στην δημοπρασία που οργάνωνε η κοινότητα. Οι λουόμενοι απευθύνονταν στον προϊστάμενο του Λουτρού κατά την είσοδό τους και αφού πλήρωναν είχαν στη διάθεση τους πετσέτες και τσόκαρα.
Η μεγάλη αίθουσα ( του ψυχρού) είναι τετραγωνική (6Χ6) και καταλήγει σε ημισφαιρικό τρούλο με έξι σειρές ανοιγμάτων από όπου γινόταν ο φωτισμός. Τα ανοίγματα είναι πρισμοειδή οκτάγωνα (διάμετρος βάσεων 30 και 29 εκ. ύψος 30 εκ.) και με περιφερειακή διάταξη τέτοια ώστε οι φωτεινές ακτίνες να συγκλίνουν στο κέντρο της αίθουσας.
Υπάρχουν άλλες τέσσερις μικρότερες αίθουσες που καταλήγουν σε διαφορετικό τύπο τρούλο: Η αίθουσα του χλιαρού σε ημιελλειψοειδή και δύο αίθουσες του θερμού σε ημισφαιρικό και ημικυλινδρικό καθώς και μια αίθουσα εξυπηρέτησης που ο τρούλος της έχει καταστραφεί. Εκτός από την κύρια είσοδο ( στην οδό Θεσσαλονίκης) υπάρχουν άλλες δύο, που όμως έχουν προστεθεί μεταγενέστερα.
Το μνημείο βρίσκεται γενικά σε καλή κατάσταση, έχει προστεθεί μονάχα ένας τοίχος στην αίθουσα του χλιαρού – όπου είναι τοποθετημένος ο λέβητας – και αν αφαιρεθούν προσθήκες που έγιναν σε μεταγενέστερες εποχές (μπανιέρα, επιχρίσματα για λόγους στεγανότητας), το μνημείο μπορεί να αποκατασταθεί στην αρχική του μορφή.
Το Λουτρό σταμάτησε να λειτουργεί γύρω στο 1960 και έκτοτε έχει υποβαθμιστεί παίρνοντας άλλες χρήσεις άσχετες με την αρχική (αποθηκευτικός χώρος κατ’ ευφημισμό στην ουσία σκουπιδότοπος).
Υστερα από ενέργειες του Συλλόγου Μηχανικών του νομού, του Δήμου Κιλκίς, της Πολεοδομίας και άλλων φορέων, το Λουτρό ανακηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο με πρόταση της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Πηγή: Έκδοση της ΑΝ.ΚΙ: Κιλκίς: Ρυμοτομική εξέλιξη-αξιόλογα κτήρια.
Επιμέλεια έκδοσης: Θανάσηε Βαφειάδης
