Η δραστηριότητα του Αμερικανού διαμεσολαβητή Άτσεσον αποδείχθηκε μια αμφιλεγόμενη υπόθεση για το Κυπριακό. Καταρχάς δεν παρουσιάστηκε ποτέ στον τύπο, πρόταση-σχέδιο με υπογραφή του Άτσεσον. Αποτέλεσμα αυτού είναι να κυκλοφορούν διάφορα σενάρια σχεδίων, των οποίων δεν διαπιστώθηκε ποτέ η ακρίβεια. Ο έμπειρος Άτσεσον, παλιός συνεργάτης του Τρούμαν, έκανε ένα «παιχνίδι» και με τις δύο πλευρές ώστε να επιτευχθεί μια έμμεση διχοτόμηση λίγο γεωγραφική, λίγο διοικητική που να ικανοποιεί και τους δύο. Πέρα από τα σενάρια των εφημερίδων υλικό υπάρχει από κάποιες «απόρρητες» εκθέσεις του Έλληνα αντιπροσώπου στις συνομιλίες της Γενεύης, πρέσβη Δ. Νικολαρεΐζη και από τα απομνημονεύματα του Τούρκου αντιπροσώπου Νιχάτ Ερίμ. Με βάση λοιπόν αυτά οι πρώτες ιδέες ή το αρχικό σχέδιο του Άτσεσον θα πρέπει να ήταν η μόνιμη παραχώρηση εδάφους στην Τουρκία, ως στρατιωτική βάση, στην περιοχή της Καρπασίας και του Μπογαζίου Αμμοχώστου μέχρι του χωρίου Ακανθούς, δηλαδή περίπου… το 10% της Β. Κύπρου. Επιπλέον καθοριζόταν ότι οι μέχρι τότε θύλακες των Τ/κ «εν είδει» καντονίων θα ήταν πλήρως αυτοδιοικούμενοι και ανεξάρτητοι από την…κεντρική διοίκηση! Η ελληνική πλευρά το απέρριψε, ενώ ο Μακάριος το αποκάλεσε «μη κατονομασθέν διχοτομικόν σχέδιο» και παράλληλα διοχέτευσε στον τύπο προτάσεις του σχεδίου.
Μετά παρουσιάζεται στις δύο πλευρές ένα δεύτερο σχέδιο, κοντά στις ελληνικές απόψεις με τον Άτσεσον να προτείνει να δοθεί στους Τούρκους, όχι μόνιμα, ένα μικρότερο εδαφικό τμήμα, περίπου ίσο με το 5% της Κύπρου, με εκμίσθωση 50 ετών. Θα ίσχυε το ίδιο σύστημα αυτοδιοίκησης των Τ/κ στους θύλακες, όπως προέβλεπε το πρώτο σχέδιο. Φυσικά… το απέρριψε η τουρκική πλευρά! Στο ενδιάμεσο χρονικό διάστημα των διαπραγματεύσεων υπήρξε… μια μορφή τούρκικου πολιτικού «παζαριού» που προφορικά έδινε σε κάθε πλευρά και αφαιρούσε από την άλλη! Θα λέγαμε «σενάρια» τρίτου σχεδίου. Οι Τούρκοι δήλωσαν ότι, αφού οι Έλληνες δε δίνουν μόνιμο έδαφος στην Τουρκία, τότε πέραν του «επ’ ενοικίω» παραχωρούμενου εδάφους στην Κύπρο οφείλουν να παραχωρήσουν σε μόνιμη βάση και εδαφική λωρίδα στη Θράκη (Νικολαρεϊζης), ή μία από τις δύο αγγλικές βάσεις, καθώς και ως αντάλλαγμα τη νήσο Ρόδο ή τρία μικρά νησιά που το ένα θα ήταν οπωσδήποτε το Καστελόριζο. (Π. Σταύρου, Υφ. Του Μακαρίου επί 30 χρόνια, εφημερίδα «Το Βήμα» στις 23.1.2002).
Οι Τούρκοι συζητούσαν κάθε πρόταση και τελικά την απέρριπταν. Αυτές οι περίφημες προτάσεις Άτσεσον στη ουσία ήταν διχοτόμηση της Κύπρου. Στην πολιτικοστρατιωτική ορολογία, στρατιωτική βάση θεωρείται μια έκταση όχι μεγαλύτερη των 40-60 τ. μιλίων. Ο Άτσεσον, με τα 400-600 τ. μίλια, δεν έδινε βάση αλλά… παραχωρούσε το μισό νησί! Επιπλέον οι Τ/κ θα παρέμεναν στους θύλακές τους, θα είχαν τη δική τους διοίκηση και αστυνομία και θα αποφάσιζαν μόνοι τους για την τύχη τους, έχοντας επικεφαλής έναν Τ/κ έπαρχο! Αυτά ακούστηκαν και γράφτηκαν. Δηλαδή 10% εδάφους η τουρκική βάση και 20% τα εδάφη των θυλάκων που διαμένουν οι Τ/κ, θα έπαιρναν το 30%! Και θα διοικούνταν μόνοι τους! Τι κράτος θα υπήρχε;
Η όλη υπόθεση ξεκίνησε με τις τροποποιήσεις του Συντάγματος που ζήτησε ο Μακάριος με κυριότερο αίτημα οι Τ/κ να μην έχουν ξεχωριστή αυτοδιοίκηση στους Δήμους. Τι άλλαζε λοιπόν; Κι αν το δεχόταν αυτό η ελληνική πλευρά και η Τουρκία αποκτούσε νόμιμα βάση στη βόρεια Κύπρο και συγκέντρωνε 20 ή 30 χιλιάδες στρατό, ποιος θα μπορούσε μετά να τη σταματήσει από το να καταλάβει τη μισή ή και όλη την Κύπρο με αφορμή κάποιο σκόπιμο ή τυχαίο περιστατικό; Ή και ποιος μπορεί να τη διώξει μετά; Απλά όλα αυτά υλοποιήθηκαν με αιματηρό τρόπο το 1974!
Βέβαια θα ρωτήσει κάποιος: αυτό δεν το αντιλήφθηκε η ελληνική πλευρά; Και βέβαια το γνώριζε. Αλλά ή πίστευε στις «επιθυμίες» και την κάλυψη των ΗΠΑ (την είδαμε το 1974) ή επιθυμούσε να κλείσει όπως-όπως το Κυπριακό για εσωτερική κατανάλωση! Αυτό καταφαίνεται και στην πολιτική των μεταγενέστερων ελληνικών κυβερνήσεων. Ο Μακάριος όμως και η πλειονότητα των Κυπρίων, επειδή γνώριζαν ότι αυτοί θα υφίσταντο τα δεινά τέτοιων ρυθμίσεων, δεν τις αποδέχονταν.
Τελικά η κυπριακή κυβέρνηση την υπόθεση αυτή που διήρκεσε από τον Ιούλιο μέχρι και τον Αύγουστο του 1964 την απέρριψε πλήρως
Γεγονός είναι ότι η ελληνική κυβέρνηση φάνηκε αρχικά ν’ αποδέχεται τους σχεδιασμούς Άτσεσον, αργότερα τους απέρριψε και μετά τη λήξη των συνομιλιών… υπερθεμάτιζε υπέρ αυτών και στη συνέχεια… τους κατακεραύνωνε!. Γνωστές είναι οι «ρήσεις» του Γ. Παπανδρέου : «Μου χαρίζουν μια πολυκατοικία και μου ζητούν να τους ενοικιάσω ένα διαμέρισμα. Τρελός είμαι να μην το δεχθώ»; Και αργότερα δήλωσε : «Το σχέδιον Άτσεσον είχεν ως τίτλο την ένωση και ως περιεχόμενο τη διχοτόμηση»! Πάντως ο Π. Γαρουφαλιάς ( στο βιβλίο του) αναφέρει ότι, στις τελευταίες συζητήσεις που έγιναν, ο Παπανδρέου πείσθηκε ότι το σχέδιο Άτσεσον μόνο αθώο δεν ήταν και ότι, εάν παραχωρούνταν βάση με ενοίκιο στην Τουρκία, αυτοί δεν επρόκειτο να φύγουν και θα δημιουργούσαν ειδική κατάσταση για να προχωρήσουν στη συνέχεια σε κατοχή μεγάλου μέρους της Κύπρου.
Όσον αφορά τον Γ. Γρίβα, αρχικά παλινδρομούσε, αλλά αργότερα το 1972 απέστειλε σε φιλική του εφημερίδα, για δημοσίευση, το «σχέδιο 1 Άτσεσον», όπως ο ίδιος το ονόμασε, και ήταν αυτό το ελληνικής έμπνευσης που παραχωρούσε με εκμίσθωση για 50 χρόνια στους Τούρκους ως βάση την Καρπασία. Ο Γρίβας λοιπόν αποδεχόταν αυτό το σχέδιο και μάλιστα έγραφε στην εφημερίδα ότι θα έπρεπε να ξεκινήσει πολεμική κατά του Μακαρίου… διότι το απέρριψε! Τώρα τι σχέση έχει αυτή η θέση του Γ. Γρίβα με την ιδέα της Ένωσης που υπεραμύνονταν …μόνο αυτός γνώριζε!
