Κι αυτό διότι οι πράξεις και το έργο του οδήγησαν σε αποτελέσματα που ούτε είχε προβλέψει ούτε και επεδίωκε: την επίσπευση της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης! Γιατί η «Περεστρόικα» απελευθέρωσε δυνάμεις που γκρέμισαν το οικοδόμημα του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Πρόκειται για κλασική περίπτωση στην ανθρώπινη ιστορία: πολλές φορές οι αποφάσεις και τα σχέδιά μας οδηγούν σε εξελίξεις που ούτε επιθυμούμε ούτε είναι δυνατόν να έχουμε προβλέψει.
Εδώ, βέβαια, χρειάζεται μια διευκρίνηση: προφανώς δεν ισχύει η προβαλλόμενη από κάποιους άποψη ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης οφείλεται πρωτογενώς στις πράξεις του Γκορμπατσόφ. Όχι. Όταν ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε την εξουσία, η παρακμή του συστήματος είχε ήδη προχωρήσει πολύ, ιδίως στον τομέα της οικονομικής απόδοσης. Και όχι μόνο. Ενδεικτικά ας αναφέρουμε ότι, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, δύο δείκτες έδειχναν αλάνθαστα ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν καθόλου καλά: ο μεν δείκτης βρεφικής θνησιμότητας αυξανόταν συνεχώς, το δε προσδόκιμο ζωής του γενικού πληθυσμού συνεχώς μειωνόταν. Αυτό δεν συνέβαινε σε καμία άλλη χώρα του λεγόμενου αναπτυγμένου κόσμου, μόνο σε κοινωνίες τριτοκοσμικές.
Συνεπώς, όταν ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε την ηγεσία (1985) είχε δύο επιλογές: είτε να παρακολουθήσει ως απλός παρατηρητής την πορεία της χώρας του σε μια παρακμή χωρίς επιστροφή, προσπαθώντας με δευτερεύοντα «μπαλώματα» να διαχειριστεί τις χειρότερες πλευρές αυτής της παρακμής, είτε να επιχειρήσει να αναζωογονήσει το σύστημα με ριζικές μεταρρυθμίσεις. Επέλεξε το δεύτερο. Δεν του βγήκε, για πολλούς λόγους, που δεν είναι το θέμα αυτού του κειμένου. Αντιθέτως, μάλιστα, οι προσπάθειές του οδήγησαν, όπως ανέφερα και πιο πάνω, στο να έλθει πιο γρήγορα η κατάρρευση του συστήματος που προσπαθούσε να σώσει! Γι' αυτό υπήρξε τραγικός.
Φυσικά και δεν ισχύει το ότι η Σοβιετική Ένωση δεν πρόκοψε και κατέρρευσε επειδή δεν είχε «ελευθερία» και «δημοκρατία», όπως ισχυρίζονται κάποιοι αυτές τις μέρες με αφορμή τον θάνατο του Γκορμπατσόφ. Πρωταρχική αιτία ήταν η οικονομική της αποτυχία, με την έννοια ότι δεν εξασφάλισε συνεχή οικονομική πρόοδο και άνοδο του βιοτικού επιπέδου του λαού της, ιδίως από το 1965 και μετά. Απόδειξη γι' αυτό είναι, βέβαια, η Κίνα, όπου ένα αυταρχικό σύστημα εξουσίας επιβιώνει και διαθέτει και μεγάλη νομιμοποίηση, γιατί έχει πετύχει ραγδαία οικονομική άνοδο, παρόλο που έχει σαφώς απορρίψει την ελευθερία και τη δημοκρατία δυτικού τύπου.
Αυτή ακριβώς η οικονομική αδυναμία της Σοβιετικής Ένωσης, η μείωση της ισχύος της κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980 και η επακόλουθη απονομιμοποίηση του συστήματος, ήταν που οδήγησαν στο περίφημο «αναίμακτο τέλος του ψυχρού πολέμου» το 1989. Δηλαδή στην πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την αποδέσμευση των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Μπορεί κάποιος να φανταστεί τις κοινωνίες του πρώην «ανατολικού μπλοκ» να ζητούν την απελευθέρωσή τους από τον σοβιετικό ζυγό αν το βιοτικό τους επίπεδο ήταν εφάμιλλο των δυτικών;
Συνεπώς, ο κύριος παράγοντας που οδήγησε τον Γκορμπατσόφ να συγκατατεθεί να αποσύρει τη Σοβιετική Ένωση από την Ανατολική Ευρώπη και να δώσει ένα τέλος στον ψυχρό πόλεμο, δεν ήταν τόσο η πίστη του, τάχα, στην ειρήνη, αλλά η αμείλικτη πραγματικότητα της τρομακτικής μείωσης της ισχύος της χώρας του και η πτώση της νομιμοποίησης και δημοφιλίας του συστήματός της.
Γιατί όμως επέλεξα τον συγκεκριμένο τίτλο για το κείμενό μου; Ποιο «ανεπανόρθωτο κακό» προκάλεσε ο Γκορμπατσόφ στη Δύση; Ίσα-ίσα, θα έλεγε κάποιος, η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ένας θρίαμβος της Δύσης.
Όμως η Ιστορία και η ζωή έχουν πάντα δύο όψεις. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού ήταν σίγουρα ένας θρίαμβος για την καπιταλιστική Δύση, αλλά ταυτόχρονα ήταν και τραγωδία. Διότι της στέρησε τον πολύτιμο Εχθρό της. Τόσο ο καπιταλισμός όσο και η αστική δημοκρατία αντλούσαν νομιμοποίηση, ακόμη και θελκτικότητα και αφοσίωση, λόγω του τρομερού «κόκκινου μπαμπούλα». Το ίδιο ίσχυε και για την αμερικανική ηγεμονία. Μετά την κατάρρευση του 1989, όμως, η Δύση έχασε τον άξονά της, την ισορροπία της. Γιατί έχασε τον μεγάλο της Αντίπαλο, ο οποίος – με την απειλή που αντιπροσώπευε - έδινε λάμψη και γοητεία στις δικές της ιδέες και αξίες. Έτσι, λοιπόν, ο Γκορμπατσόφ, χωρίς, ίσως, να το συνειδητοποιεί, αποφασίζοντας, το 1989, να δώσει τέλος στον ψυχρό πόλεμο, κατάφερε ένα μοιραίο πλήγμα στη Δύση. Της στέρησε τον Εχθρό, δηλαδή την αυτο-νομιμοποίησή της.
