Κατά τη διάρκεια του εορταστικού χρόνου οι καθημερινές ασχολίες διακόπτονται για να μπορούν οι άνθρωποι να χαρούν τις εορτές τους. Το έχουν μεγάλη ανάγκη, τόσο για πνευματική ανανέωση, όσον και για λατρευτικές εκδηλώσεις, αλλά και για ξεκούραση και αλλαγή παραστάσεων, για τη συνάντηση με συγγενείς και φίλους. Μια αρχαία παροιμία λέγει, ότι «βίος ανεόρταστος μακρά οδός έστιν απανδόχευτος».
Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων το έχουν και άλλες χριστιανικές ομολογίες, αλλά τη χάρη και την ποικιλία που έχει το ορθόδοξο – ελληνικό Δωδεκαήμερο, εκείνων δεν την έχει.

2. Το Δωδεκαήμερο στην ορθόδοξη Εκκλησία.
Τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια στην ορθόδοξη εκκλησία περιλαμβάνονται μεταξύ των δώδεκα μεγάλων εορτών, οι οποίες είναι δεύτερες σε σημασία μόνον μετά τη σημασία της εορτής του Πάσχα. Επίσης οι μεγάλες εορτές του Δωδεκαήμερου περιλαμβάνονται μέσα σε Δεσποτικές εορτές. Κατά το χρονικό διάστημα του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων δεν υπάρχει καμία νηστίσιμη ημέρα εκτός από την τελευταία ημέρα που είναι παραμονή των Θεοφανείων.
Ας σημειωθεί ότι από τις 14 Νοεμβρίου, εορτή του Αγίου Φιλίππου γίνεται το πέρασμα προς τον χειμερινό κύκλο των Εορτών με την έναρξη της σαρανταήμερης νηστείας των Χριστουγέννων. Κατά τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου οι εορτές διαδέχονται η μία την άλλη. Και να ο εορτασμός των Χριστουγέννων είναι τριήμερος.
Την 25η Δεκεμβρίου εορτάζεται ή «κατά σάρκα Γέννησις του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, η προσκύνησις των Ποιμένων της Βηθλεέμ και η άφιξις των Τριών Μάγων». Εδώ, βέβαια ο χρόνος συμπυκνώνεται αφού αυτά συνέβησαν σε διαφορετικές χρονικές «στιγμές». Στις 26 του μηνός (δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων) εορτάζεται «η Σύναξις της Θεοτόκου», που αναφέρεται στο ρόλο που έπαιξε η Παναγία στην Ενανθρώπιση του Υιού του Θεού. Αυτή η ημέρα είναι δημόσια αργία ανά το Πανελλήνιον. Την 27η του μηνός (τρίτη ημέρα των Χριστουγέννων) εορτάζεται η μνήμη του Πρωτομάρτυρα Στεφάνου του Αρρχιδιακόνου, ο οποίος υπέστη μαρτυρικό θάνατο δια λιθοβολισμού. Η εορτή αυτή εγγίζει την εορτή των Χριστουγέννων. Γι' αυτό και το κοντάκιο του Αγίου Στεφάνου λέγει: «Ο Δεσπότης χθες ημίν δια σαρκός επεδήμει και ο δούλος σήμερον από σαρκός εξεδήμει. Χθες μεν γαρ ο βασιλεύων σαρκί ετέχθη, σήμερον δε ο ικέτης λιθοβολείται».
Στις 29 Δεκεμβρίου είναι η εορτή των Αγίων 14.000 νηπίων «των υπό του Ηρώδου αναιρεθέντων».
Κατά την Βικιπαίδεια («Δωδεκαήμερον») «τα μεθεόρτια των Χριστουγέννων συνεχίζονται μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου, ημέρα που είναι γνωστή ως «Απόδοσις της εορτής των Χριστουγέννων». Εξάλλου η Κυριακή μετά τη Γέννηση, συνήθως αναφερόμενη ως Κυριακή προ των Φώτων (Θεοφανείων), έχει τη δική της λειτουργική σημασία, ως «μνήμη των Δικαίων, Μνήστορος Ιωσήφ, του προγόνου του προφητάνακτος Δαβίδ, και του Ιακώβ του αδελφοθέου».

3. Το Δωδεκαήμερο από την αρχή του Ιανουαρίου.
Ο Ιανουάριος αρχίζει με την εορτή της περιτομής του Ιησού Χριστού, την 1η Ιανουαρίου, και είναι Δεσποτική εορτή. Επίσης την ίδια ημερομηνία είναι η εορτή του Μεγάλου Βασιλείου και τελείται η θεία λειτουργία του ιδίου Αγίου. Αυτή η ημέρα είναι η πρώτη του πολιτικού έτους, είναι δηλαδή η Πρωτοχρονιά. Από τις 2 Ιανουαρίου αρχίζουν τα προεόρτια των Θεοφανείων. Στις 4 του μηνός εορτάζεται η Σύναξις των Εβδομήντα Αποστόλων.
Κατά τη Βικιπαίδεια (ως άνω) η παραμονή των Θεοφανείων στις 5 Ιανουαρίου, ημέρα αυστηρής νηστείας κατά την οποία οι θεοσεβείς δεν θα φάνε τίποτε μέχρι να πιουν τον Μέγα Αγιασμό της επομένης, και γενικά το λειτουργικό περίγραμμα θυμίζει την παραμονή των Χριστουγέννων. Στους ναούς γίνεται η ακολουθία των Μεγάλων και Βασιλικών Ωρών, και το πρωί των Φώτων η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου την οποία ακολουθεί αμέσως η Ακολουθία του Εσπερινού, στο τέλος της οποίας οι γίνεται η τελετή του Μεγάλου Αγιασμού των Υδάτων σε ανάμνηση της Βαπτίσεως του Χριστού».

4. Ελληνικά έθιμα του Δωδεκαημέρου
Η ελληνική λαϊκή παράδοση του Δωδεκαημέρου είναι πλουσιώτατη σε έθιμα, τόσο κατά τις τρεις μεγάλες εορτές (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα) όσον και κατά τις ενδιάμεσες ημέρες. Από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι την παραμονή των Φώτων «τα νερά λέγονται αβάπτιστα». Οι νοικοκυραίοι σχεδίαζαν διαφόρους σταυρούς σε ορισμένα μέρη του σπιτιού και διατηρούσαν στο τζάκι αναμμένη φωτιά για να μη μπαίνουν (από την καπνοδόχο) οι Καλικάντζαροι και τους κάνουν κακό. Στη Θράκη και στη Χίο ολόκληρο το Δωδεκαήμερο στη «γωνιά» καίει ένα μεγάλο κούτσουρο, που το λένε «χριστόξυλο» ή «σκαρκάντζαλος».
Τη στάχτη από το ξύλο αυτό τη ρίχνουν στα χωράφια για να τα προφυλάξουν από το κακό. «Σχετικό έθιμο είναι και το άναμμα μεγάλης φωτιάς στην ύπαιθρο κατά την προπαραμονή, την παραμονή ή ανήμερα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιά και των Θεοφανείων, με σκοπό το διώξιμο των δαιμονίων. Τα εορταστικά έθιμα του Δωδεκαημέρου αρχίζουν από την παραμονή των Χριστουγέννων με τα κάλαντα που συνεχίζονται με τα κάλαντα της Πρωτοχρονιά και τελειώνουν μετά τα κάλαντα της «θεότρεμης» γιορτής των Φώτων. Διαδεδομένο έθιμο και με σημαντική αναβίωση στη σύγχρονη εποχή ήταν επίσης το λαϊκό δρώμενο των μεταμφιεσμένων που είναι γνωστό ως μωμόγεροι στους Πόντιους ή ραγκατσάρια ή ραγκουτσάρια ή ρογκότσια στη Μακεδονία».

5. Συμπληρωματικό καταληκτικό σημείωμα
Όπως είναι γνωστόν την παραμονή των Χριστουγέννων οι αγρότες προέβαιναν στη σφαγή των οικόσιτων χοίρων, τους οποίους εφύλαγαν γι’ αυτή την ημέρα: Η σφαγή γινόταν με μια ορισμένη ιεροτελεστία με αναμμένο λιβανιστήρι και λαμπάδα. Ήταν τα λεγόμενα «χοιροσφάγια», τα οποία συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να υπάρχουν σε πολλά μέρη της ελληνικής υπαίθρου. Τα «χοιροσφάγια» κατά τη Βικιπαίδεια (Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών) «έχουν θυσιαστικό χαρακτήρα και απηχούν αρχαίες εξιλαστήριες και καθαρτήριες θυσίες, που συνοδεύονται από μαγικές και δεισιδαιμονικές πράξεις, όπως τα μαντέματα», πράγματα που αντιβαίνουν στη διδασκαλία της Εκκλησίας μας.
Εδώ το περιορισμένον του χώρου δεν μας επιτρέπει να γράψουμε περισσότερα. Εάν θέλει κάποιος να αποκτήσει περισσότερες λαογραφικές γνώσεις για το Δωδεκαήμερο μπορεί να ανατρέξει στο εμπεριστατωμένο σχετικό άρθρο του λαογράφου Γ.Ν. Αικατερινάδη: «Δωδεακήμερο» στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Larousse – Britannica, τόμος 18 σελ. 221 κ.ε., του Δ. Οικονομόπουλου: «Δωδεκαήμερο» στην θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 5ος, στήλες 246 -248 του Ν.Ι. Πολίτη: Λαογραφικά Σύμμεικτα 1931 και του ακαδημαϊκού Γ.Α. Μέγα "Ελληνικαί Εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας" (1956).

Κωνσταντίνος Ν. Βαστάκης
Θεολόγος, τέως Λυκειάρχης