Το έργο παρουσιάσθηκε το 414 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια, χαρίζοντας στον δημιουργό του το δεύτερο βραβείο. Με το μεγάλο αυτό έργο, ο Αριστοφάνης βρίσκει την ευκαιρία να διακωμωδήσει τους συκοφάντες και τους κόλακες του δήμου, καθώς και τις θεωρίες για νέα πολιτεύματα.
Υπόθεση
Δυο Αθηναίοι φίλοι, ο πονηρός Πεισθέταιρος και ο αγαθός Ευελπίδης, επιθυμούν να βρουν το πουλί τσαλαπετεινό (που άλλοτε ήταν άνθρωπος, ο βασιλιάς Τηρέας) για να το ρωτήσουν σε ποια πόλη μπορεί κανείς να ζήσει ήσυχα, πλούσια και ειρηνικά. Όταν πια βρίσκουν τον τσαλαπετεινό, εκείνος τους απογοητεύει, καθώς δεν έχει να προτείνει καμία πόλη που να τους αρέσει. Τότε ο Πεισθέταιρος συλλαμβάνει την ιδέα να ιδρύσουν μαζί με τον τσαλαπετεινό-Τηρέα την πόλη των πουλιών στους αιθέρες, στο μεσοδιάστημα δηλαδή μεταξύ του κόσμου των ανθρώπων και του κόσμου των θεών. Ο Πεισθέταιρος πείθει τα πουλιά να ιδρύσουν τη Νεφελοκοκκυγία (κατοικία των κούκων στα σύννεφα, την πόλη δηλαδή των πουλιών) με στόχο να αναδειχτούν ρυθμιστές της θεϊκής εξουσίας λειτουργώντας ως ενδιάμεσοι των Θεών με τους ανθρώπους. Έτσι, τα πουλιά χωρίζονται σε ομάδες εργασίας και χτίζουν το τείχος που περιβάλλει τη χώρα των πουλιών και εμποδίζει έτσι την τσίκνα από τις θυσίες των ανθρώπων να ανεβαίνει στους θεούς.
Εν τω μεταξύ οι θεοί αρχίζουν να πεινούν και να ανησυχούν γιατί δεν φτάνει πια στους ουρανούς η τσίκνα των σφαχτών. Μετά από πολλές προσπάθειες φτάνει αντιπροσωπεία των θεών για να διαπραγματευτεί την ελεύθερη διακίνηση της τσίκνας. Οι διαπραγματεύσεις οι οποίες διεξάγονται δίπλα από ένα σφαχτό που ψήνεται, καταλήγουν στον γάμο της όμορφης νεαρής θεάς Βασιλείας με τον Πεισθέταιρο. Έτσι το έργο τελειώνει με τη γαμήλια ένωση του Πεισθέταιρου και της ουράνιας θεάς.
Η παράσταση του 1959
Το Θέατρο Τέχνης έδινε την πρώτη του παράσταση στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού με τoυς «Όρνιθες», συμμετέχοντας για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ Αθηνών, το οποίο έως τότε μονοπωλούσαν παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου. Στην παράσταση αυτή συνεργάστηκαν τα ‘’ιερά τέρατα’’ της εποχής. Ακούστε ονόματα. Μετάφραση: Βασίλης Ρώτας, σκηνοθεσία: Κάρολος Κουν, σκηνικά-κοστούμια: Γιάννης Τσαρούχης, μουσική: Μάνος Χατζιδάκης, χορογραφίες: Ραλλού Μάνου. Ο Κουν ανέβασε τους ‘’Όρνιθες με μια πιο ανατρεπτική και όχι κλασσική ματιά.
Στην παράσταση έπαιξαν οι ηθοποιοί: Μίμης Κουγιουμτζής, Γιώργος Κωνσταντίνου, Γιώργος Λαζάνης, Κώστας Μπάκας, Δημήτρης Χατζημάρκος, Θύμιος Καρακατσάνης, Θόδωρος Κατσαδράμης κτλ.
Η πρεμιέρα δόθηκε το Σάββατο 29 Αυγούστου του 1959 στο κατάμεστο Ηρώδειο (πάνω από 3500 θεατές). Σε κάποια φάση της παράστασης, μερίδα θεατών εξαγριώθηκε στη σκηνή όπου ο Πεισθέταιρος θυσιάζει στους θεούς έναν τράγο και εμφανίζεται ο ιερέας ντυμένος με ράσο παπά, ο οποίος απαγγέλλει το κείμενο ψέλνοντας σε τόνο που παρέπεμπε σε βυζαντινή εκκλησιαστική ψαλμωδία. Με το ‘’Αμήν’’ που λέει, ακούγονται και οι πρώτες αποδοκιμασίες ‘’Αίσχος’’, ‘’Ντροπή’’, ‘’Βεβήλωσις’’, ‘’Σταματήστε’’. Από το πάνω όμως διάζωμα δυναμώνουν οι επευφημίες ‘’Μπράβο’’
και ‘’Συνεχίστε’’. Από κείνη τη στιγμή και μετά άρχισε να κλιμακώνεται ο εκνευρισμός. Επήλθε
οχλαγωγία. Με το τέλος της παράστασης και τον χαιρετισμό των συντελεστών τα δύο στρατόπεδα συναγωνίζονταν επί δέκα λεπτά ποιο θα ακουστεί πιο καθαρά.
Φανερά ενοχλημένος ο παριστάμενος Κωνσταντίνος Τσάτσος Υπουργός Προεδρίας στην τότε
κυβέρνηση της ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή, κάλεσε τους υπεύθυνους του Φεστιβάλ, τους επιτίμησε ζωηρά και με την ιδιότητα του διοικητή του ΕΟΤ ζήτησε να απαγορευθούν οι επόμενες τρεις παραστάσεις επειδή «προσβάλλεται το θρησκευτικό αίσθημα του λαού». Εδώ να σημειώσω ότι ο Κωνσταντίνος Τσάτσος ήταν καθηγητής της φιλοσοφίας του Δικαίου και μετέπειτα Ακαδημαϊκός και Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1975-1980). Η παράσταση και οι συντελεστές της δέχτηκαν πρωτοφανείς επιθέσεις από τον συντηρητικό τύπο της εποχής.
Η παράσταση όμως στη συνέχεια θριάμβευσε εκτός Ελλάδας. Η απογείωση ξεκίνησε με το βραβείο καλύτερης παράστασης που πήρε το 1962 στο «Θέατρο των Εθνών» στο Παρίσι. Οι πανευρωπαϊκές περιοδείες 1964, 1965, 1966, κατέγραψαν τους Όρνιθες ως την καλύτερη παράσταση Αριστοφάνη που είδε ποτέ η Ευρώπη και τον Κουν σαν το σπουδαιότερο ερμηνευτή του. Είναι χαρακτηριστική μια αποστροφή της κριτικής ενός από τους θεωρούμενους τότε ως από τους σκληρότερους Λονδρέζους κριτικούς, του Χάρολντ Χόμπσον, ο οποίος στους «Κυριακάτικους Τάιμς» της 17ης Μαΐου 1964,έγραψε «είναι σχεδόν απίστευτο ότι όταν το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε το 414 π.Χ., ο Αριστοφάνης πήρε το δεύτερο βραβείο. Αν το έργο το είχε σκηνοθετήσει τότε ο Κουν σίγουρα θα έπαιρνε το πρώτο».
Μετά από την παράσταση του 1959 και τη θλιβερή κατάληξή της, ο σπουδαίος γελοιογράφος Φωκίων Δημητριάδης στα σκίτσα του στις εφημερίδες ζωγράφιζε διαρκώς δίπλα στον Τσάτσο μια κότα. Κάποτε οι δύο βρέθηκαν σε μία εκδήλωση, οπότε ο Κ. Τσάτσος ρώτησε τον γελοιογράφο: «Καλά κ. Δημητριάδη, γιατί με ζωγραφίζετε πάντα με μια κότα;» και ο Δημητριάδης του απάντησε: «Ένα μυστήριο πράγμα Υπουργέ μου, το ίδιο ακριβώς με ρωτά και η κότα».
