Στον “Πρωταγόρα” ο Πλάτωνας θέτει, ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία του δικαίου, τον προβληματισμό του για το νόημα της τιμωρίας και της απονομής δικαιοσύνης που οφείλει να βρίσκει έρεισμα στον σωφρονιστικό και όχι στον εκδικητικό χαρακτήρα της ποινής.
Ο Σωκράτης συνομιλώντας με τον Πώλο για την τιμωρία και τη δικαιοσύνη επικροτεί τη δίκαιη τιμωρία αυτού που αδίκησε και απορρίπτει την εκδίκηση ως λόγο για την τιμωρία.
Ο Τσεζάρε Μπεκαρία αναφερόμενος στον σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής στο έργο του «περί εγκλημάτων και ποινών», γράφει ότι οποιαδήποτε κι αν είναι τα ελατήρια, που ωθούν τον άνθρωπο που διαπράξει αδίκημα, η ποινή που θα επιβληθεί είναι αναγκαίο να έχει ρόλο νουθεσίας κι όχι να φορτίζεται με το στοιχείο της εκδίκησης, γιατί τότε η τιμωρία παύει να είναι ποινή.
Ο Ρασκόλνικοφ στο “Έγκλημα και Τιμωρία” του Ντοστογιέφσκι εγκληματεί αφαιρώντας ανθρώπινη ζωή. Δεν είναι όμως ένας κοινός εγκληματίας αλλά ένας «ιδεολόγος» εγκληματίας. Για τον Ντοστογιέφσκι η τιμωρία είναι αναπόδραστη αποδίδεται όμως με την αναγνώριση του δικαιώματος του ενόχου στην αξιοπρέπεια.
Στη «Σωφρονιστική Αποικία» του Κάφκα η τιμωρία του καταδικασμένου είναι η θανατική ποινή. Καμία ακρόαση, καμία ανάκριση δεν είναι επιτρεπτή, γιατί θα συσκότιζε την υπόθεση που είναι «σαφής». Η ποινή εγγράφεται στο σώμα του καταδικασθέντος ως έκφραση της δημοσιότητας της διαδικασίας. Ωστόσο, δε νοείται σωφρονιστική τιμωρία που να εξαντλεί μέχρι θανάτου τον σωφρονιζόμενο. Για αυτό καθίσταται τελικά αδύνατο να εγχαραχτεί η εντολή που παραβιάστηκε. (πηγή:Art of crime)
Στις σύγχρονες κοινωνίες η προσβολή των εννόμων αγαθών με πράξη που αποτελεί έγκλημα έχει ως συνέπεια την επιβολή ποινής, την αντίδραση δηλαδή της οργανωμένης κοινωνίας που εκδηλώνεται με τη ρυθμισμένη μορφή της (αντι-)προσβολής αγαθών του δράστη. (Λ. Μαργαρίτη, Ν. Παρασκευόπουλου, Θεωρία της ποινής, εκδόσεις Σάκουλα).
Η κατακτημένη έννοια της ποινής έχει διττό χαρακτήρα. Σωφρονιστικό ως προς τον ένοχο και αποτρεπτικό για τους τρίτους.
Για αυτό και η επίκληση του σωφρονισμού για μελλοθάνατους φαντάζει τραγικά αφελής. Η θανατική ποινή που εφαρμοζόταν για αιώνες συστηματικά δεν έκανε ούτε καλύτερους ούτε ηθικότερους τους ανθρώπους.
Υπάρχουν περιπτώσεις εγκληματιών που άγγιξαν τα όρια του ινδάλματος, μόνο και μόνο επειδή εκτελέσθηκαν ή ανηλεώς κυνηγήθηκαν. Ο θάνατός τους λειτούργησε με ιδιαίτερο τρόπο στο συλλογικό ασυνείδητο μυθοποιώντας τους και καθιστώντας τους σύμβολα κατά της κρατικής εξουσίας.
Το κράτος δικαίου οφείλει να υπηρετεί τον ρόλο της τιμωρίας. Που δεν είναι άλλος από το να σωφρονήσει, να δημιουργήσει καλύτερους ανθρώπους, να συμβάλλει στον επανανθρωπισμό του εγκληματία.
Κορυφαία έκφραση της δημοκρατίας είναι και η αναγνώριση του δικαιώματος όλων των ανθρώπων να είναι φορείς αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων και ελευθεριών συνταγματικά κατοχυρωμένων.
Όταν η δημοκρατική έκφραση του κράτους δικαίου εγκλωβιστεί στην παγίδα μιας εκδικητικής ανταπόδοσης στο πεδίο της τιμωρίας, όταν επιδεικνύει αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή τότε δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο καταστροφικού διχασμού με απρόβλεπτες κοινωνικές συνέπειες.
Η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι ούτε φοβική ούτε μικρόψυχη.
Γιατί τότε χάνεται το νόημα της τιμωρίας και η ευκαιρία που έχει η κρατική εξουσία να αποδειχθεί πιο γενναιόδωρη και μεγαλόψυχη από την απαξιωτική προς τον νόμο συμπεριφορά του δράστη. Χάνει την ευκαιρία να αναδείξει το μεγαλείο της ανωτερότητας και μεγαθυμίας του κράτους απέναντι στην βιαιότητα των πράξεων του δράστη.
Γιατί, όπως λέει κι ο ποιητής το ζητούμενο ήταν και παραμένει ο Άνθρωπος.
« … Σ' αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν' αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται.
Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Oιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Oιδίποδα.» *
*απόσπασμα από την ομιλία του Γιώργου Σεφέρη στην τελετή απονομής του βραβείου Nόμπελ το Δεκέμβριο του 1963.
