Στη μεγάλη και πλούσια περιοχή της Μακεδονίας οι κατακτητές ίδρυσαν αμέσως ισχυρά στρατιωτικά κέντρα, εγκατέστησαν μόνιμα πολλούς Τούρκους και επέβαλλαν μέτρα εκοντωτικά εις βάρος των Ελλήνων , με αποτέλεσμα πολλοί αρχαίοι Μακεδονικοί οικισμοί να εξαφανισθούν και τα μακεδονικά βουνά γέμισαν καταδιωγμένους.
Αυτοί οι απροσκύνητοι Έλληνες ίδρυσαν εκεί, μακριά από το βλέμα του κατακτητή νέους οικισμούς, σοτυς οποίους καλιεργήθηκε και ανγεννήθηκε μεγάλο μέρος του Νέου Ελληνισμού.
Οι Τούρκοι αμέσως μετά την επικράτησή τους στη Θεσσαλονίκη εφάρμοσαν σημαντικές διοικητικές και γαιοκτητικές μεταρρυθμίσεις, το έδαφος της Μακεδονίας διαιρέθηκε σε “χάσια” – δημόσιες γαίες -, σε “τιμάρια” – μικρά κτήματα- και στα “ζιαμέτια” – μεγάλα κτήματα -, που άνηκαν σε Τούρκους αξιωματούχους, τους σπαχήδες, το μεγαλύτερο δε μέρος της Κεντρικής Μακεδονίας καταλήφθηκε από τον Εβρενός μπέη. Με τους συνεχείς εξισλαμισμούς κατά την εποχή εκείνη, ήταν επόμενο να εμφανισθούν και πολυάριθμοι τιμαριούχοι ελληνικής και σλαβικής καταγωγής,. Οι χριστιανικής καταγωγής σπαχήδες προτίμησαν να ασπαστούν τον ισλαμισμό προκειμένου να περισώσουν την περιουσία τους, αλλά και να αποφύγουν τις φορολογικές απαιτήσεις του κατακτητή. Στα σωζόμενα τουρκικά κατάστιχα του 15ου αιώνα μνημονεύονται πολλά χωριά με τους τιμαριούχους τους, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται και ορισμένοι Έλληνες και Σλάβοι στρατιωτικοί γαιοκτήμονες, οι οποίοι διατήρησαν τις περιουσίες τους αφού πρώτα αποδέχτηκαν τον τουρκικό ζυγό χωρίς αντίσταση. Χαρακτηριστική η περίπτωση στην περιοχή του Αβρέτ Χισάρ – Παλιό Γυναικόκαστρο-, όπου επί Μεχμέτ Β΄ο Χασάν Μανασή αναφέρεται ως τιμαριούχος του χωριού Γιανέσεβο, ο οποίος πρέπει να ήταν εξισλαμισμένος παλιός Βυζαντινός προνοιάριος, όπως δείχνει το επίθετό του, Μανασής.
Στα μέσα του 17ου αιώνα, βόρεια της λίμνης Λαγκαδά επικρατούσε απόλυτη δημογραφική αραίωση και η υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου είχε αυξητικές τάσεις, η φυγή των Ελλήνων προς τις απόκεντρες περιοχές αλλοίωσε καταλυτικά την εθνολογική σύνθεση της Μακεδονίας και δημιουργήθηκαν νέες συνθήκες διαβίωσης για τους υποταγμένους. Η Πίνδος, ο Γράμμος, το Βέρμιο, ο Όλυμπος, τα Πιέριεα και τα Χάσια στάθηκαν το καταφύγιό τους.
Στη δυτική και Βοριοδυτική Μακεδονία δημιουργήθηκαν νέοι συνοικισμοί, όπως η Βλάστη, η Γαλατινή, η Κλεισούρα, το Βογατσικό, το Κωσταράζι κ.α. με μοναδικό σχεδόν πόρο ζωής την κτηνοτροφία και , παρά τις αλλεπάληλες επιδρομές τις λεηλασίες και τις καταπιέσεις, το ελληνικό στοιχείο κατάφερε να επιβιώσει και ν’ αναπτύξει νέες μορφές πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητας. Η Χαλκιδική και στις τρεις χερσονήσους υπήρξε επίσης σημαντικό καταφύγιο των κυνηγημένων Ελλήνων και πολλές φορές αποτέλεσε άσυλο των Ελλήνων, ιδιαίτερα σε εποχές τοπικών επαναστατικών κινημάτων και πολεμικών συγκρούσεων. Οι σουλτάνοι προκειμένου να ανακόψουν τη φυγή και τη διασπορά του ελληνικού και γενικότερα του χριστιανικού στοιχείου, προσπάθησαν να την ανακόψουν με διάφορα μέτρα, αλλά και ανασυνοικίσεις των ερημωμένων αστικών κέντρων με Τούρκους εποίκους, οι οποίοι κατέλαβαν τα εγκατελημένα σπίτια και τις εκκλησίες. Στη Θεσσαλονίκη χάρη στις επίπονες προσπάθειες του αρχιεπισκόπου της Γρηγορίου, στάθηκε δυνατό να μείνουν στα χέρια των χριστιανών, οι ναοί Αγ. Δημητρίου, η Αγία Σοφία και των Ασωμάτων(Ροτόντα). Οι Τούρκοι έποικοι εγκαταστάθηκαν στην Άνω Πόλη και στην Ακρόπολη της, έτσι μπορούσαν να επιβλέπουν και να ελέγχουν καλύτερα τις κινήσεις των σκλαβομένων. Οι καθημερινές συνεχείς αυθαιρεσίες και οι αλλεπάληλες βιαιοπραγίες των Τούρκων δημιούργησαν σιγά σιγά τις προϋποθέσεις για τις πρώτες επαναστατικές κινητοποιήσεις του ελληνικού στοιχείου. Ήδη από τις αρχές του 16ου αιώνα η κλέφτικη δραστηριότητα στον Όλυμπο αρχίζει να παίρνει μεγάλες διαστάσεις και η πρώτη ανταρσία εκδηλώθηκε από το αρματολίκι του ΚαραΜιχάλη.
Αυτές οι πρώτες ένοπλες δυνάμεις που οργανώθηκαν από το νέο ελληνισμό της Τουρκοκρατίας ονομάσθηκαν κλέφτες και η δραστηριότητα τους εκτείνονταν από τον Όλυμπο εώς το Ταίναρο. Στην Πελοπόννησο είχαν καταφύγιο τις Ενετοκρατούμενες περιοχές και πολλοί τέθηκαν στην υπηρεσία τους και άλλοι προσέφευγαν σ’αυτούς όσες φορές εκείνοι καλούσαν τους Έλληνες στα όπλα εναντίον των Τούρκων.
Στη Ρούμελη και κυρίως των ανατολικότερων επαρχιών αναγκάστηκαν να δημιουργήσουν οι ίδιοι μεγάλα ορμητήρια πάνω στα βουνά, στον Όλυμπο, το Πήλιο, την Πίνδο και τα Άγραφα. Εκεί άλλοτε βρίσκοντας πρόθυμους τους κατοίκους των δυσπρόσιτων οικισμών να τους βοηθήσουν, άλλοτε εξαναγκάζοντας τους, σχημάτισαν στρατόπεδα, από τα οποία έκαναν επιθέσεις στις πεδιάδες και τις πόλεις, ληστεύοντας τους αλλόθρησκους κατακτητές και μερικές φορές τους ομόδοξους υποδούλους του, γι’αυτό και ονομάστηκαν κλέφτες. Οι ζημιές που προκαλούσαν μέρα με τη μέρα πλήθαιναν, έτσι επί Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς η Υψηλή Πύλη αποφάσισε να μιμηθεί τους Ενετούς, δηλαδή να τους εντάξει στην υπηρεσία της, αναθέτοντάς τους τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και τον περιορισμό των ληστειών. Τα συγκροτημένα αυτά σώματα ονομάστηκαν αρματολοί και συντηρούνταν με δαπάνες του ελληνικού λαού.
Στις παραμονές της Επανάστασης υπήρχαν συνολικά 17 αρματολίκια εκ των οποίων τα τρια στη Μακεδονία, στην περιοχή του Αξιού. Το έργο των καπεταναίων δεν ήταν εύκολο, έπρεπε να ευχαριστεί ταυτόχρονα τους χριστιανούς και τους Τούρκους. Η αντίσταση των Ελλήνων της Μακεδονίας δεν προήλθε μόνο από τους κλέφτες, αλλά και με την παρουσία των νεομαρτύρων, οι οποίοι θυσιάστηκαν, για να αποφύγουν το βίαιο εξισλαμισμό τους και υπήρξαν πρότυπο αρετής για τους υπόλοιπους χριστιανούς. Σπουδαίο κέντρο μοναστικής ζωής υπήρξε κατά την εποχή αυτή η Βέροια και η περιοχή της. Ξεχωριστές μορφές νεομαρτύρων στον γεωγραφικό αυτόν χώρο υπήρξαν ο ασκητής Αντώνιος και ο όσιος Διονύσιος. Στη μονή του Τιμίου Προδρόμου, στην Βέροια, ο Όσιος Διονύσιος περιηγήθηκε πολλές κωμοπόλεις και χωριά της Μακεδονίας και έκτισε εκκλησίες.
Στη Δυτική Μακεδονία έδρασε ο Όσιος Νικάνωρ, με το κήρυγμα του προσπαθούσε ν’ανακόψει το διαρκώς διογκούμενο ρεύμα προς τον εξισλαμισμό.
Στο επόμενο: Ο ερχομός των Εβραίων στη Μακεδονία
Βιβλιογραφία:
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Εκδοτική Αθηνών
Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Κων/νος Βακαλόπουλος Εκδόσεις Αφοι Κυριακίδη
