Ο καθένας έχει τα κολλήματα του. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει. Εγώ για παράδειγμα έχω κόλλημα με τον Ροΐδη. Όσοι διαβάζετε τα κείμενά μου θα το έχετε ήδη ψυλλιαστεί. Σήμερα μου ‘ρθε να γράψω για τα γαλακτοπωλεία. Με τι να ξεκινήσω το κείμενό μου; Μα φυσικά με Ροΐδη. Αντιγράφω από τον 5ο τόμο των απάντων του: «Πολύ ορεκτικώτερον των μαγειρείων μέσον ευθυνού χορτασμού παρέχουσιν, εις την φοιτητικήν προ πάντων νεολαίαν, τα γαλακτοπωλεία, όπου πλην αραιού τινός γάλακτος, μυζήθρας και γιαουρτίου, προσφέρονται «μπουγάτσα» και ιδίως λουκουμάδες αποτελούντες το ηδύτατον των ευώνων αθηναϊκών φαγωσίμων. Αλλ’ ουδ’ ούτοι είναι θρεπτικοί, ευχαριστούσιν τουλάχιστον την όρασιν, την όσφρησιν και την γεύσιν και γεμίζουσιν οπωσδήποτε την κοιλίαν».

Ο Ροΐδης, βέβαια, δεν ήταν ο μοναδικός μεγάλος συγγραφέας που έγραψε γι’ αυτό το είδος καταστήματος όπου πωλούνταν γάλα και γλυκύσματα του γάλακτος, όπως γιαούρτι, ρυζόγαλο, γαλακτομπούρεκο. Σε ένα άρθρο του στην ΑΚΡΟΠΟΛΗ, στο φύλλο της 12-12-1933 ο Αλέκος Λιδωρίκης έγραφε: «Τα γαλατάδικα. Η τελευταία νυκτερινή μορφή των Αθηνών. Άλλοτε έδιναν μόνο γάλα και γαλακτερά. Τώρα δίνουν και του πουλιού το γάλα. Η «Ένωσις Παραγωγών» είνε το καταφύγιον των κοριτσιών του καμπαρέ. Εκεί μετακομίζουν έπειτα από την 4ην πρωινήν τα θέλγητρά των και τους έρωτάς των». Εμείς, βέβαια, όταν πιτσιρικάδες πηγαίναμε στου «Νούρη» δεν είχαμε την τύχη να συναντήσουμε τέτοιες ενδιαφέρουσες υπάρξεις. Μόνο κάτι γερόντια βλέπαμε να καταβροχθίζουν το γιαουρτάκι τους με τρεμάμενη μασέλα και κάτι εργένηδες δημοσίους υπαλλήλους να κάθονται βαριεστημένα πάνω από το κεσέ με το γιαούρτι πριν πάνε μόνοι τους για ύπνο, θυμίζοντας τους στίχους του καζαντζίδειου άσματος: «Άντε να περάσει η νύχτα και να ‘ρθει το πρωινό».

Ο χώρος των παλιών γαλακτοπωλείων ήταν λιτός με απλά έπιπλα, συνήθως ξύλινα τραπεζάκια, και διακόσμηση βουκολική που παρέπεμπε στη πηγή προέλευσης των προσφερόμενων προϊόντων. Υπήρχαν βέβαια και τα πολυτελή γαλακτοπωλεία όπως το «Five o clock» του Χρυσάκη που στα τέλη του 19ου αιώνα αποτελούσε γνωστό στέκι της Αθηναϊκής αριστοκρατίας.

Στις αρχές του 20ου αιώνα τα καταστήματα αυτού του είδους γνώρισαν απροσδόκητη διάδοση σε βαθμό που να κλείνουν τα νυκτερινά εστιατόρια και τη θέση τους να καταλαμβάνουν τα γαλακτοπωλεία. Την ανεξήγητη ξαφνική προτίμηση των ξενύχτηδων της αθηναϊκής πρωτεύουσας στα ποτήρια του γάλατος από τα κύπελλα του ζύθου και του οίνου σχολίαζε σκωπτικά το ΕΜΠΡΟΣ στις 20-8-1904: «Τα νυκτερινά εστιατόρια με τους φρουρούντας φανούς εις την είσοδον αντικατεστάθησαν δια των γαλακτοπωλείων. Οι αγρυπνούντες Αθηναίοι και αι αγρυπνούσαι Ατθίδες μετά το θέατρον συμπληρούν την απόλαυσίν των με ένα ποτήρι γάλα θερμόν ή παγωμένον. Ο κόσμος του μεσονυκτίου δεν θορυβεί εις τους ναούς του Διονύσου αλλά αναπολεί ευχαρίστως την αγκάλην της τροφού του και τα έτη της οδοντοφυΐας».

Ως καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος τα γαλακτοπωλεία επιθεωρούνταν τακτικά από αστυϊάτρους. Οι εκθέσεις τους υποβάλλονταν στην αστυνομική διεύθυνση και δημοσιεύονταν στον Τύπο ώστε να ενημερώνεται το κοινό και να αποσοβούνται οι κίνδυνοι για τη δημόσια υγεία. Η γενική εικόνα από τις εκθέσεις αυτές την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα ήταν ότι τα γαλακτοπωλεία παρουσίαζαν οικτρό θέαμα από τη ρυπαρότητα και την ακαθαρσία των σκευών, με τις χύτρες πολλές φορές να χρήζουν κασσιτερώσεως. Δεν έλειπαν βέβαια και τα καταστήματα «αμέμπτου καθαριότητος» με γάλα «καθαρόν και άδολον».

Και μιας και το έφερε ο λόγος για καθαριότητα μεταφέρω μια πολύ ενδιαφέρουσα σκηνή από το μυθιστόρημα του Ισίδωρου Ζουργού «Στη σκιά της πεταλούδας», όπου ο γαλακτοπώλης σιροπιάζοντας το μπακλαβά και ανακατεύοντας το ρυζόγαλο εξηγεί στο βοηθό του γιατί βρέθηκαν βατράχια μέσα στα γκιούμια με το γάλα: «Ναι, ρε, δε με πιστεύεις; Και ξέρεις γιατί; Να σε πω γιατί είσαι ακόμα νέος στη δουλειά και αγαθός. Γιατί βαριούνται, ρε, οι μπαστουνόβλαχοι… αντί να ανακατεύουν όλο το βράδυ, για να μην κόψει το γάλα πριν μας το δώσουν το πρωί, πέφτουν και κοιμούνται, αφού αμολήσουν πολλά βατράχια μέσα στις καρδάρες. Αυτά κολυμπάνε πάνω κάτω όλο το βράδυ, ούτε γάτα ούτε ζημιά, και το ανακάτωμα γίνεται και το γάλα δεν κόβει και αυτοί οι βρομιάρηδες ροχαλίζουν, αλλά μικρέ, στην πουτάνα πουτανιές δεν χωράνε, ξέχασαν μερικά και τα έβγαλα εγώ με το στραγγιστήρι».

«Τι είναι πάλι αυτό, ρε Βασίλη, πρώτη φορά τ’ ακούω!» του απάντησε και με το ζόρι κρατιόταν, μπορούσε να τον φανταστεί να κοιτάζει με τσαντίλα τα γαλακτωμένα βατράχια.

«Δέκα χρόνια γιαουρτάς, σύντροφε, έχουν δει τα μάτια μου πολλά, να σε πω εγώ για νοθείες στην πιάτσα να γουρλώσεις τα μάτια».

Η άνθιση αυτού του είδους των καταστημάτων διήρκεσε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, οπότε καθιερώθηκαν τα τυποποιημένα γαλακτοκομικά προϊόντα και έτσι άρχισε η πτωτική πορεία των γαλακτοπωλείων. Βέβαια η προτίμηση των καταναλωτών στα γαλακτοκομικά προϊόντα ποτέ δεν παρουσίασε πτωτική πορεία καθώς τα χρησιμοποιούσαν ακόμη και για τους πιο ασυνήθιστους λόγους. Το γιαούρτι εκτός από τη διατροφική του αξία και την πιθανή συμβολή του στη μακροζωία, χρησίμευε και ως καλλυντικό για το δέρμα του προσώπου ή ακόμη και ως καταπραϋντικό για το κάψιμο του δέρματος. Η πιο ασυνήθιστη χρήση του ήταν το γιαούρτωμα, δηλαδή η ρίψη γιαουρτιού στο πρόσωπο ενός αντιπαθούς ατόμου, πράξη που σύμφωνα με το περίφημο ΝΔ. 4000 /1959, (περί τεντιμποϊσμού) μαρτυρούσε «ιδιάζουσαν θρασύτητα του υπαιτίου και προκλητικότητα έναντι της κοινωνίας» και τιμωρούνταν με τρίμηνη φυλάκιση.

Όσο για το γάλα ακόμη και στην πολιτική χρησιμοποιούνταν, όπως έγινε με το σκωπτικό ποίημα που κυκλοφορούσε ευρέως την περίοδο των «Ιουλιανών» και αποδόθηκε στον πρωθυπουργό της κυβέρνησης των αποστατών Γεώργιο Αθανασιάδη Νόβα, ο οποίος έκτοτε απέκτησε το προσωνύμιο «Γαργάλατας». Υπενθυμίζω τους στίχους του ποιήματος:

«Κι ήταν τα στήθη σου άσπρα σαν γάλατα

και μου ‘λεγες γαργάλατα γαργάλατα».

(Έπεται συνέχεια με τα γαλακτοπωλεία του Κιλκίς)

Περισσότερα άρθρα και φωτογραφίες στην ιστοσελίδα και στο fb του τεχνικού γραφείου k4station