Καταρχάς, όσο τραγικό ή και ενοχλητικό μπορεί να φανεί σε κάποιους, οι παράγοντες που γεννούν την παγκόσμια αστάθεια δεν έχουν να κάνουν, τις περισσότερες φορές, με τις προθέσεις των παγκόσμιων ηγετών, καθώς οφείλονται σε εξελίξεις που δεν βρίσκονται υπό τον άμεσο έλεγχό τους. Ας ξεκινήσουμε:
1. Η μείωση της παγκόσμιας αμερικανικής ισχύος γεννά από μόνη της αστάθεια. Διότι οδηγεί σε έναν κόσμο πολυπολικό. Ιστορικά, από γεωπολιτική άποψη, τα συστήματα που παράγουν σταθερότητα και ειρήνη είναι δύο: είτε τα μονοπολικά (μία ασυναγώνιστη υπερδύναμη τύπου Ρώμης τον 2ο αιώνα μ.Χ. ή Αμερικής τη δεκαετία του 1990) είτε τα διπολικά (όπως στον ψυχρό πόλεμο μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ). Συστήματα όμως πολυπολικά (περισσότερες από δύο μεγάλες Δυνάμεις) είναι εκ των πραγμάτων περισσότερο ασταθή, ανεξαρτήτως των προθέσεων των πολιτικών ηγετών.
2. Η μείωση της παγκόσμιας αμερικανικής ισχύος υπάρχει το ενδεχόμενο να συνδυαστεί με μια άλλη εξέλιξη, η οποία, άσχετα με το αν κάποιοι θα τη χαρακτήριζαν θετική ή αρνητική, θα επιδείνωνε την παγκόσμια αστάθεια. Πρόκειται για το ενδεχόμενο να επικρατήσει στην Αμερική το πνεύμα του απομονωτισμού (απόσυρση των ΗΠΑ από τον κόσμο), μια ιδέα που έχει βαθιές ρίζες στην αμερικανική παράδοση και εκφράστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Τραμπ. Αυτό, μαζί με τον υπαρκτό κίνδυνο να βυθιστεί η Αμερική σε έναν εθνικό διχασμό που θα την παρέλυε, οδηγεί από μόνο του σε σενάρια που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ακόμη και εφιαλτικά. Οι ερχόμενες εκλογές της 8ης Νοεμβρίου για το αμερικανικό Κογκρέσο και το κλίμα που επικρατεί καθ' οδόν προς αυτές είναι ενδεικτικά. Φυσικά, δεν είναι καθόλου βέβαιο το αν τελικά θα επικρατήσει ο αμερικανικός απομονωτισμός ή αν θα δούμε εθνικό διχασμό στις ΗΠΑ. Και μόνο, όμως, που αυτά τα σενάρια θεωρούνται πιθανά – κάτι αδιανόητο ακόμη και πριν 10 χρόνια – γεννά από μόνο του αστάθεια και αβεβαιότητα.
3. Το γεγονός ότι – όπως αναμένεται – η Κίνα σε λίγα χρόνια θα ξεπεράσει τις ΗΠΑ σε παραγωγή πλούτου (ΑΕΠ), καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση παγκοσμίως σ' αυτόν τον τομέα. Πάντα, όποτε συμβαίνει κάτι ανάλογο, όποτε δηλαδή αλλάζει χέρια η παγκόσμια πρωτοκαθεδρία, παράγεται αστάθεια. Διότι οι ΗΠΑ δεν πρόκειται να ''καθίσουν με σταυρωμένα τα χέρια'' βλέποντας ως απλός παρατηρητής να τους ξεπερνά ο παγκόσμιος ανταγωνιστής τους. Θα αντιδράσουν. Ήδη αντιδρούν με πολλούς τρόπους.
4. Η παραδοσιακή επιδίωξη των ΗΠΑ να μην υπάρχει αδιατάρακτη ειρήνη και σταθερότητα στην Ευρώπη και την Ασία, που τις αντιμετωπίζουν ως ενιαίο χώρο (Ευρασία). Μια Ευρασία όπου θα επικρατούν ειρήνη, σταθερότητα και συνεργασία ανάμεσα στους βασικούς της παίκτες (Ε.Ε., Ρωσία και Κίνα) θα ήταν μια Ευρασία που θα ακύρωνε και, στην πράξη, θα καταργούσε την αμερικανική ηγεμονία, γιατί δεν θα την είχε ανάγκη, δεν θα τη χρειαζόταν. Η προηγούμενη γερμανική ηγεσία (Μέρκελ) επεδίωκε ακριβώς αυτό (συνεργασία και οικονομικούς δεσμούς της Γερμανίας με τη Ρωσία και την Κίνα). Οι περίφημοι αγωγοί nord stream ήταν μόνον ''η κορυφή του παγόβουνου'' αυτής της πολιτικής. Οι εξελίξεις, όμως, που βλέπουμε τους τελευταίους μήνες (πόλεμος στην Ουκρανία, ρήξη Ε.Ε. - Ρωσίας κ.ά.) ανατρέπουν ακριβώς το μοντέλο της συνεργασίας στην Ευρασία και είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα αμερικανικών ενεργειών.
5. Διεξάγεται, επίσης, μια ''αντεπίθεση'' της Ανατολής εναντίον της Δύσης. Συγκεκριμένα, 4 σημαντικές δυνάμεις έχουν άτυπα και de facto συμμαχήσει μεταξύ τους με προσανατολισμό σαφώς αντιδυτικό, καθώς αισθάνονται ότι η Δύση στο παρελθόν τις ''ταπείνωσε''. Οι δυνάμεις αυτές είναι η Ρωσία, η Κίνα, η Τουρκία και το Ιράν. Και οι 4 αυτές χώρες είναι δυνάμεις με μεγάλη ιστορία, αυτοκρατορική παράδοση και έντονη εθνική συνείδηση. Υπό τις παρούσες ηγεσίες τους εκφράζουν την αντίληψη ότι ενώ είναι κληρονόμοι ενός ''ένδοξου αυτοκρατορικού παρελθόντος'', η Δύση, τα τελευταία 100 χρόνια, έχει περιορίσει την ισχύ τους αλλά και, όπως τόνισα πιο πάνω, τις έχει ''ταπεινώσει''. Και οι 4 επιδιώκουν τη ''ρεβάνς''. Η εξέλιξη αυτή δημιουργεί πρόσθετη αστάθεια.
6. Μπορεί οι παραπάνω 4 δυνάμεις να θεωρούν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό η καθεμιά τους, τη Δύση ως εχθρό, όμως η Δύση αδυνατεί να βρει και να κατονομάσει τον δικό της εχθρό. Πρόκειται για μια αδυναμία που έχει επισημανθεί και σε προηγούμενα άρθρα μου. Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ η Δύση έχασε τον άξονά της, την ισορροπία της, τη συνοχή της. Διότι στερήθηκε τον Εχθρό. Τους τελευταίους μήνες γίνεται φοβερή προσπάθεια να αλλάξει αυτό με αφορμή τον πόλεμο της Ουκρανίας, αλλά, ευτυχώς ή δυστυχώς, οι δυτικές κοινωνίες δεν φαίνεται να ανταποκρίνονται στον βαθμό που θα προσδοκούσαν κάποιες δυτικές ηγεσίες (ιδίως η αμερικανική και η βρετανική).
7. Από την άλλη, το γεγονός ότι την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 δεν την ακολούθησε μια πιο ισότιμη κατανομή του πλούτου παγκοσμίως αλλά και εντός των κρατών είναι άλλη μια γενεσιουργός αιτία αστάθειας. Αυτό, σε συνδυασμό με την τρέχουσα έκρηξη των τιμών σε τρόφιμα και ενέργεια, οδηγεί πολλούς νέους στη διαπίστωση ότι καλούνται να ζήσουν με χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο από αυτό των γονιών τους. Ουσιαστικά, μιλάμε για την σταδιακή κατάρρευση της μεσαίας τάξης, εξέλιξη κατεξοχήν αποσταθεροποιητική. Γιατί, όπως είχε επισημάνει ήδη ο Αριστοτέλης, η μεσαία τάξη είναι αυτή που δίνει σε μια κοινωνία τόσο τη σταθερότητα όσο και την ευημερία της. Όλα αυτά συνδυάζονται με το πέρασμα της οικονομίας σε μια επόμενη φάση, την ψηφιακή, που, άσχετα με το πώς θα εξελιχθεί, είναι αναπόφευκτο στο αρχικό, μεταβατικό στάδιο, να γεννήσει αστάθεια.
8. Κατεξοχήν παράγοντας αστάθειας είναι, τέλος, η αποδυνάμωση του έθνους-κράτους. Οι λεγόμενες ''παγκόσμιες αγορές'', οι επιχειρήσεις παγκόσμιας εμβέλειας και, τέλος, φιλόδοξα υπερ-εθνικά σχήματα όπως η Ε.Ε., από την ίδια τους τη φύση αντιμάχονται τις εξουσίες του έθνους-κράτους. Το πρόβλημα έγκειται στα εξής δύο σημεία:
Πρώτον, το μοντέλο του έθνους-κράτους εξακολουθεί, επίσημα, να αποτελεί το κυρίαρχο σχήμα παγκοσμίως. Είναι όμως ένα σχήμα σαφώς αποδυναμωμένο. Δηλαδή το σχήμα που επικρατεί (έθνος-κράτος) δεν ανταποκρίνεται στον πραγματικό συσχετισμό των δυνάμεων. Είναι, όμως, ταυτόχρονα, ένα σχήμα που δεν φαίνεται εύκολο ή επιθυμητό να αντικατασταθεί ή να καταργηθεί, για πολλούς λόγους. Αυτή η αντίφαση όμως γεννά αστάθεια.
Και, δεύτερον, προς το παρόν, δεν φαίνεται να υπάρχει τρόπος να διατηρηθεί το δημοκρατικό πολίτευμα έξω από τα πλαίσια του έθνους-κράτους. Ούτε οι ''αγορές'' ούτε τα υπερ-εθνικά σχήματα έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν δημοκρατικά. Φαίνεται, λοιπόν, πως μαζί με την αποδυνάμωση του έθνους-κράτους πηγαίνουμε και σε σταδιακή αποδυνάμωση της δημοκρατίας.
Είναι βέβαιο ότι η εποχή μας κοιλοπονάει.
