Πέραν αυτού, υπήρξαν εποχές, όπως η εποχή της τουρκοκρατίας, κατά τις οποίες οι άμβωνες των εκκλησιών σιωπούσαν, διότι, είτε ο κατακτητής απαγόρευε το κήρυγμα, είτε διότι δεν υπήρχαν ιεροκήρυκες. Αυτήν την έλλειψη αναπλήρωσαν οι αγιογράφοι με το χρωστήρα τους. Τι έκαναν; Κάτι πολύ , πέρασαν το λόγο του Ευαγγελίου και τη ζωή των Αγίων στις καρδιές των ανθρώπων με την εικόνα, φορητές και του τοίχου (τοιχογραφίες). Επί τη ευκαιρία να σημειώσουμε εδώ μερικές πληροφορίες για τη βυζαντινή ορθόδοξη εικόνα γενικά.
Στη βυζαντινή εικόνα όλα μετουσιώνονται σε πνεύμα και αγιάζονται. Τίποτε δεν μένει όπως φαίνεται. Το ύφος της βυζαντινής αγιογραφίας είναι πιο πολύ ποιητικό και λιγότερο κοσμικό. Οι εικόνες δεν ομοιάζουν με φωτογραφίες οι οποίες αναπαραστούν μόνο το εξωτερικό προσώπων και πραγμάτων και όχι το εσωτερικό. Η βυζαντινή εικόνα είναι λειτουργικό και όχι διακοσμητικό αντικείμενο και προβάλλει κυρίως την αγιοσύνη και λιγότερο την εξωτερική εμφάνιση. «Η ορθόδοξη αγιογραφία βαδίζει στο μονοπάτι της αυταπάρνησης, της υποταγής του «εγώ», το οποίο συνθλίβεται μπροστά στην αποκαλυφθείσα αλήθεια. Η αγιογραφία είναι εκκλησιαστικό διακόνημα και το έργο του αγιογράφου ομοιάζει με το έργο του ιερέως. Ο άγιος Θεόδοσιος ο ερημίτης μας λέει: «ο ένας συνθέτει το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου και ο άλλος το παριστά». Η βυζαντινή εικόνα είναι αντικείμενο σεβασμού και όχι λατρείας. Η τιμή προς την βυζαντινή εικόνα μεταβαίνει στο εικονιζόμενο πρόσωπο και όχι στα υλικά της εικόνας. Κατά τον εικονισμό ενός ιερού προσώπου αναπαρίσταται η υπόσταση του και όχι η φύση του. Σκοπός του αγιογράφου είναι να παρουσιάσει τα σεβάσματα και τις ευαγγελικές ρήσεις της Ορθοδόξου Πίστεως απλά, κατανοητά και σεβαστικά. Διδάσκει ορθά τους αγράμματους και παροτρύνει σε προσευχή τους μορφωμένους, σε κατάνυξη και λογική λατρεία. Απαλύνει, γλυκαίνει και χαλαρώνει την ψυχή από την νεύρωση της καθημερινής βιοπάλης και βαθμιαία την οδηγεί στην αυθόρμητη αναζήτηση του θείου. Δεν «κραυγάζει» με λαμπρά και φανταχτερά χρώματα για εντυπωσιασμό, ούτε και με τα ανατομικά άρτια σχέδια και περιγράμματα, ούτε και με ρεαλιστικές φωτοσκιάσεις και ωραία πλασίματα. Ο αγιογράφος επιδιώκει να γεφυρώσει τον κόσμο στον οποίο ζούμε τον κόσμο τον πνευματικό. Στέκεται μετέωρος ανάμεσα σε δύο κόσμους και καλεί τον ορθόδοξο πιστό να μεταμορφώσει τη ζωή από θνητή, υλική και πεπερασμένη σε αθάνατη και αληθινή. Ο χαρακτηρισμός της ορθόδοξης βυζαντινής αγιογραφίας είναι σεμνός, κατανυκτικός και με κάλλος πνευματικό και όχι σωματικό, Η βυζαντινή εικόνα ανεβάζει τον ουρανό στη γη. Αποτελεί ένα σημείο συνάντησης κτιστού και ακτίστου, παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος, ένα σημείο συναντήσεως «νυν» με το «αεί». Η βυζαντινή εικόνα δεν χρειάζεται το κοσμικό φως. Όλα είναι φωτεινά και ευδιάκριτα με το φως του Χριστού. Δεν χρειάζεται κοσμικό χώρο και χρόνο, που είναι ανθρώπινα μεγέθη, διότι ανάγεται στον άχρονο και αχώρητο Τριαδικό Θεό. Τέλος, δεν χρειάζεται προοπτική και τη φυσική σειρά των πραγμάτων. Απλά δηλώνεται το μυστικό βάθος της εικόνας που είναι το σωτηριώδες έργο του χριστού.

Η παράσταση της εικόνας
της Γεννήσεως
Η εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού παριστάνει όλα εκείνα τα οποία έγραψαν στα έργα τους μεγάλοι πατέρες και Θεολόγοι της Ορθοδοξίας, σχετικά με το μεγάλο γεγονός της εναναθρωπίσεως του Υιού και Λόγου του Θεού. Η λεπτομερής θεολογική ανάλυση της Εικόνας της Γεννήσεως παίρνει πολύ μεγάλη έκταση και δεν χωρεί σε ένα άρθρο εφημερίδας. Γι’ αυτό εδώ θα κάνουμε σύντομη ανάλυση αυτής της εικόνας.
Στο κέντρο της εικόνας βρίσκεται η φάτνη μέσα σε μαύρο και σκοτεινό τριγωνικό σπήλαιο. Η Καινή Διαθήκη δεν αναφέρει ρητώς: Σπήλαιο, απλώς το υπονοεί. Γι’ αυτό μας πληροφορεί η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση, που η αρχή της είναι παλαιότερη από την Καινή Διαθήκη. Κατά τον άγιο Ιουστίνο το φιλόσοφο και μάρτυρα «μην έχοντας ο Ιωσήφ, που να κατοικήσει σ’ εκείνη την πόλη (τη Βηθλεέμ) εγκαταστάθηκε σε μια σπηλιά, όχι πολύ μακριά από τη Βηθλεέμ. Το σκοτεινό χρώμα του σπηλαίου συμβολίζει τη σκοτεινιά του προχριστιανικού κόσμου της ειδωλολατρίας, και του παγανισμού. Μέσα στη φάτνη φαίνεται ξαπλωμένο το «Γεννηθέν Παιδίον», τυλιγμένο σε λευκά σπάργανα. Αυτό αποτελεί και το κέντρο της εικόνας προς το οποίο γονατίζουν τα πάντα. Το «Παιδίον» που είναι ξαπλωμένο στη φάτνη είναι ο «Αναπεσών» της προφητείας που αναφέρεται στο βιβλίο της Γενέσεως. Είναι ο ίδιος ο Θεός, που «εκένωσεν εαυτόν» και φανερώθηκε «εν σχήματα ανθρώπου» σε εκείνους που κάθονταν «στο σκοτάδι και στη σκιά του θανάτου» της αμαρτίας. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης η Γέννηση του Χριστού ομοιάζει με πνευματικό φώς, το οποίο έλαμψε μέσα στα σκοτάδια του θανάτου, που τύλιγαν το ανθρώπινο γένος.

Η παρουσία των ζώων
Στο πίσω μέρος της Φάτνης αναπαρίστανται δύο ζώα. Είναι ένα βόδι και ένα γαϊδουράκι και βρίσκονται στο κέντρο της εικόνας και τούτο γιατί η Ορθόδοξη εκκλησία μας θέλει να υπογραμμίσει τη σπουδαιότητα που δίνει σ’ αυτή τη λεπτομέρεια. Η εξήγηση είναι ότι η Παναγία εταξίδευσε προς τη Βηθλεέμ και το σπήλαιο πάνω σ’ ένα γαϊδουράκι καθισμένη. Το βόδι, το πήρε ο Ιωσήφ μαζί του για να το πουλήσει κατά την παράδοση και να πληρώσει με το αντίτιμο τα έξοδα του ταξιδιού και της παραμονής τους στη Βηθλεέμ. Η παρουσία των δύο αυτών ζώων υποδηλώνει και την προφητεία του Ησαϊα ο οποίος λέγει «γνωρίζει το βόδι τον ιδιοκτήτη του και ο όνος τη φάτνη του αφεντικού του. Ναι, αλλά ο Ισραηλτικός λαός δεν τον γνωρίζει και (γενικά) ο λαός δεν τον καταλαβαίνει. Επίσης και ο προφήτης Αββακούμ λέει για το Χριστό: «Θα γνωρισθεί ανάμεσα σε δύο ζώα». Το βαθύτερο νόημα της συγκεκριμένης παραστάσεως είναι: Ο Θεός κατεβαίνοντας στη γη γεννηθείς ως άνθρωπος, δεν βρήκε δυστυχώς, θέση ανάμεσα στους ανθρώπους, διότι αυτοί δεν τον δέχθηκαν. Γι’ αυτό τον φιλοξένησε το σπήλαιο και η φάτνη πράγματα τα οποία ανήκουν στα ζώα.

Η παρουσία της Παναγίας
στο κέντρο της εικόνας
Η Παναγία καταλαμβάνει το κέντρο της εικόνας μαζί με τον Υιό της, το Χριστό ως βρέφος. Είναι ξαπλωμένη κοντά στο παιδί της επάνω σ’ ένα στρώμα, όπως συνηθίζεται στην Ανατολή. Η παρουσία της Παναγίας εκεί δείχνει ότι το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρωπίνου γένους, συμμετέχει και αυτό τούτο το ανθρώπινο γένος. Η Θεοτόκος Μαρία είναι η νέα Εύα. Όπως η πρώτη, η παλαιά Εύα έγινε μητέρα του προχριστιανικού ανθρώπου, έτσι και η νέα Εύα, η Παναγία, έγινε μητέρα της νέας ανθρωπότητας, με τη διαφορά, ότι η πρώτη μέσα στην παράδοση παρασύρθηκε από τα απατηλά λόγια του φιδιού, διαβόλου και εξέπεσε, παρασέρνοντας στη φθορά και το θάνατο όλο το ανθρώπινο γένος, ενώ η δεύτερη, η Παναγία, υπάκουσε στον χαιρετισμό του Αρχαγγέλου Γαβριήλ λέγουσα «ιδού η δούλη Κυρίου, γένοιτο μοι κατά το ρήμα σου». Για να τονισθεί η συμμετοχή της Παναγίας στη σωτηρία μας, η εικόνα την παρουσιάζει με μεγάλες διαστάσεις. Σε πολλές εικόνες είναι η πιο μεγάλη απ’ όλα τα άλλα πρόσωπα.

Άγγελοι και Ποιμένες
Στο επάνω δεξιά μέρος της εικόνας είναι ο χορός των Αγγέλων οι οποίοι δοξολογούν τα Θεό και συγχρόνως μεταφέρουν καλές αγγελίες (ευαγγέλια). Γι’ αυτό το ένα τμήμα των Αγγέλων βλέπει προς τα άνω προς τον Θεό και ένα άλλο προς τα κάτω προς τους ανθρώπους. Αυτοί οι άνθρωποι της εικόνας είναι οι ποιμένες, που λόγω της καθαρής καρδιάς τους μπορούν να επικοινωνούν με τον κόσμο του ουρανού. Έτσι γίνονται οι πρώτοι μάρτυρες του θαύματος και ακούουν τον αγγελικό ύμνο «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία». Ένας άγγελος τους ομιλεί εξηγώντας το γεγονός της Γεννήσεως. Συνήθως ένας ποιμένας παίζει με τη φλογέρα του αναμιγνύοντας την ανθρώπινη μουσική με τη μουσική του αγγελικού ύμνου. Ένας άλλος αρμέγει δείχνοντας την ιδιότητα του.

Ο Αστέρας και οι Μάγοι
Από την άλλοι μεριά εικονίζονται οι Μάγοι, καβαλάρηδες, ή πεζοί κρατώντας τα δώρα τους: Χρυσόν, λίβανο και σμύρνα. Εδώ ο χρόνος συμπύσσεται, διότι, ιστορικά οι Μάγοι είχαν φτάσει στη Βηθλέεμ μετά από δύο χρόνια πορείας εξ Ανατολών. Το χρυσάφι είναι για το Χριστό ως Βασιλέα των αιώνων, το λιβάνι γι α το Χριστό ως Θεόν και η σμύρνα για το Χριστό ως αθάνατον, που όμως θα έμπαινε στον Τάφο και θα ανασταινόταν σε τρεις ημέρες. Άρα τα δώρα αυτά σημαίνουν τον σταυρικό θάνατο και την εκ νεκρών Ανάσταση του Χριστού. Μπροστά από τους Μάγους πορεύεται ο Αστέρας, που τους οδηγεί.

Ο Ιωσήφ και ο πειράζων
Κάτω αριστερά της εικόνας είναι ο Ιωσήφ σκεφτικός και απορών για όσα παράδοξα συμβαίνουν, ξέμακρα από το Παιδίον και τη Μητέρα του, γιατί δεν είναι ο πατέρας του, αλλά ο προστάτης του. Μπροστά στον Ιωσήφ παρίσταται ο σατανάς ως γέρων ή ως ποιμένας, που προσπαθεί να ενσπείρει στην ψυχή του αμφιβολία. Δεξιά κάτω ζωγραφίζεται το πρώτο λουτρό του Παιδίου, παρμένο από την παράδοση της εκκλησίας. Αριστερά στην παράσταση μια καθισμένη γριά, η Σαλώμη, κρατά το βρέφος γυμνό στην αγκάλη της και με το χέρι της δοκιμάζει τη θερμοκρασία του νερού μέσα σε μια κολυμβύθρα, ενώ μια μικρή χωρική με τσεμπέρι ρίχνει το νερό του λουτρού. Η σκηνή δείχνει ότι ο Ιησούς Χριστός, εκτός από Θεός είναι συγχρόνως και άνθρωπος με τις απαιτήσεις της ανθρώπινης φύσεως.