Γράφει ο Θανάσης Βαφειάδης, τοπογράφος, συγγραφέας.

Ο «Οδηγός του Ιγγλέση» υπό τον πλήρη τίτλο «Ιγγλέσης Νικόλαος Γ., Οδηγός της Ελλάδος, απάσης Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας μετά των νήσων του Αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης – Κύπρου – Σάμου» εκδόθηκε για πρώτη φορά τον Μάιο του 1905 και κάθε τεύχος του κάλυπτε περίοδο δυο ετών.

Γράφει ο Νίκος Κουζίνης.

Ο υπολοχαγός Καμπιόνε σημειώνει στο ημερολόγιο της μεραρχίας: «28^η Οκτωβρίου 1940. Ξημερώματα στις 6 και 15 αρχίζουν οιεχθροπραξίες.

Είναι η επέτειος της πορείας προς την Ρώμη (γιορτή του καθεστώτος Μουσολίνι). Δύο συντάγματα πεζικού, το 31^ο και το 32ο, αποτελούνταν την βάση των δυο φαλαγγών βορείως και νοτίως στον τομέα της μεραρχίας μας υποστηριζόμενα από ορειβατικό πυροβολικό, από ιπποκίνητο και από πυροβόλα των 150 διέρχονται  τα  ελληνοαλβανικά σύνορα. Ο ουρανός είναι πολύ συννεφιασμένος.

Πυκνή ομίχλη περιβάλλει τα βουνά. Η ορατότητα είναι σχεδόν στο μηδέν Τα τμήματά μας προελαύνουν σε όλη την έκταση τουμετώπου της επιθέσεως χωρίς να συναντήσουν αντίσταση, υποστηριζόμενα από ορεινό πυροβολικό λόγω της μικρής ορατότητας, και φθάνουν την νύχτα σε ορισμένα χωριά επί του ελληνικού εδάφους σε απόσταση ολίγων χιλιομέτρων από τα σύνορα. Η επιχείρηση διεξήχθη με αλλεπάλληλα κλιμάκια, μεθοδικά με απόλυτη ηρεμία, εξαιρέσει μερικών σποραδικών πυροβολισμών η αραιών τυφεκιοβολισμών εκ μέρους των τμημάτων που βρίσκονται σε επαφή με τον εχθρό κοντά στα κατοικημένα κέντρα κατά των κατευθύνσεων της εισβολής.

29^η Οκτωβρίου. Η βροχή που άρχισε από χθες το βράδυ εξακολουθεί ραγδαία, δυσκολεύοντας σημαντικά τον εφοδιασμό και επιβραδύνοντας την προέλαση του πεζικού, το οποίο προχωρεί προς τους καθορισμένους αντικειμενικούς σκοπούς Το 37ο  σύνταγμα  πεζικού έχει φτάσει στους Φιλιάτες αξιόλογη ελληνική κωμόπολη σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από τα σύνορα, όπου θα μείνει επί μερικές μέρες προς παρασκευήν του νέου άλματος προς τα εμπρός και ευθυγραμμισθεί με τα άλλα τμήματα τα προελεύνοντα στον ίδιο τομέα.

Πρέπει να συντονισθεί η συγκλίνουσα ενέργεια  όλων των τμημάτων για να παραβιασθεί η διάβαση του Καλαμά, σημαντικού ποταμού που έχει πλημμυρίσει λόγω των βροχών. Το πεζικό ακολουθούν αμέσως οι «Έφιπποι Οδηγοί» (δηλ. το 19ο  σύνταγμα ιππικού) για να χρησιμοποιηθούν σε πεδινές περιοχές μόλις τα τμήματα μας περάσουν τηνορεινή ζώνη ορισμό των μαχόμενων στρατευμάτων. Το βράδυ έρχεται να δώσει αναφορά ο διοικητής του πυροβολικού της  μεραρχίας. Πρόκειται να ρυθμισθεί ο τρόπος της δράσεως του πυροβολικού δια την διάβαση του ποταμού Καλαμά, ο οποίος θα αποτελεί σοβαρό εμπόδιο, σε περίπτωση αντιστάσεως των Ελλήνων.

30^η Οκτωβρίου. Η επίμονη βροχή που συνεχίζεται μέρα-νύχτα με θύελλες, δυσκολεύει τις κινήσεις του στρατού και τις επιβραδύνει. Οι Μελανοχιτώνες που ήσαν στην άμεση διάθεση της Διοικήσεως της Μεραρχίας και μέναν κοντά σε αυτήν προωθούνται επίσης. Η όλη κίνηση στην Διοίκηση την ημέρα αυτή είναι ζωηρότατη. Αύριο το στρατηγείο θα μεταφερθεί εις την Βέρβα, ένα χωριό επί των ελληνοαλβανικών συνόρων. Ξαφνικά,αργά το δείλι, φθάνουν 900 εργάτες οι οποίοι πρόκειται να εργασθούν για την επισκευή του τμήματος της οδού από την Κονίσπολι της Αλβανίας έως τους Φιλιάτες, επί του Ελληνικού εδάφους. Τους μεταφέρουν φάλαγγες φορτηγών αυτοκινήτων φορτωμένων με υλικό, ενώ βρέχει και φυσά δυνατός άνεμος. Οι εργασίες ξεκινούν αμέσως, με έκτακτη δραστηριότητα.

Οι ειδήσεις από τα προελαύνοντα στρατεύματα είναι αθησυχαστικές.  Συναντούν ελάχιστη αντίσταση. Έξαφνα το βράδυ, σαν κεραυνός σε καθαρό ουρανό, έρχεται η ανακοίνωση ότι σκοτώθηκε στους Φιλιάτες ο διοικητής του 32ου συντάγματος. Αποτελεί σημαντικότατη απώλεια ο θάνατός του κατά την αρχική φάση των επιχειρήσεων, γιατί στερεί το σύνταγμα του γέρου διοικητού εκτιμώμενου από τους υφισταμένους του, ιδίως από τους στρατιώτες. Ο συνταγματάρχης είχε πάει στο παρατηρητήριο του πυροβολικού για να εξετάσει ο ίδιος από πού προήρχετο η βολή μίας εχθρικής πυροβολαρχίας, η οποία παρενοχλούσε τα στρατεύματα τα συγκεντρωθέντα στους Φιλιάτες. Εκεί στο παρατηρητήριο τον πέτυχε μια εχθρική οβίδα και τον κομμάτιασε. Ήταν ο μόνος αξιωματικός που έπεσε κατά την πρώτη φάση των επιχειρήσεων. Ο θάνατός του προκάλεσε γενική και ειλικρινή θλίψη, που ήταν ακόμη μεγαλύτερη, γιατί το τραγικό γεγονός επήλθε ενώ τόσο λαμπρά εξελισσόταν οι επιχειρήσεις.

31^η Οκτώβρη. Το πρωί στις 6 αρχίζει η μετακίνηση της Διοικήσεως προς την Βέρβα!

1^η Νοέμβρη.Ύστερα από μέρες βροχής και ανέμου και ύστερα από το χθεσινό χαλάζι ο καιρός σήμερα είναι ωραίος κι ο ήλιος καταυγάζει τα άσπρα σπιτάκια της ορεινής αυτής κωμόπολης. Ζωηρά κίνησις στην Διοίκηση τηςμεραρχίας, λόγω των επιχειρήσεων που θα διεξαχθούν μετά την διάβαση του ποταμού Καλαμά. Το πρωί πετούν επάνω από το μέρος που βρισκόμαστε 9 αεροπλάνα «Καπρόνι» σε πυκνό σχηματισμό κατευθυνόμενα προς νότο, προφανώς για να βομβαρδίσουν εχθρικές θέσεις.

2^α Νοεμβρίου. Προετοιμασίε για μεταφορά στους Φιλιάτες.

3^η Νοεμβρίου. Μεταφερόμεθα με τις ίδιες πάντοτε δυσκολίες, από ημιονικούς οδούς, στους Φιλιάτες. Στους Φιλιάτες, όπου έχει συγκεντρωθεί πολύς στρατός και τώρα βρίσκεται και η Διοίκηση της μεραρχίας, επικρατεί γενικώς ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και επιθέσεως. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού έμεινε στην πόλη και οι Αρχές που δεν θέλησαν να εγκαταλείψουν την θέση τους, παραμένουν τελείως αδιάφορες για την άφιξή μας. Δύο οβίδες πέφτουν ακριβώς μέσα στην πλατεία. Κανείς δεν κινείται. Και όμως η πλατεία είναι γεμάτη από αυτοκίνητα μεταγωγικά, στρατιώτες ακόμη δε και πυρομαχικά που έχουν ξεφορτωθεί πρόχειρα, έχει δε κατακλυσθεί από τους ντόπιους. Οι δυο οβίδες που έπεσαν μέσα στην πλατεία, αν είχαν πέσει στα πυρομαχικά θα είχαν προκαλέσει μεγάλες απώλειες, σε ανθρώπινες ζωές και υλικό. Ο νεοκατασκευασμένος δρόμος αποτελείται μόνο από μια λωρίδα χώματος, δίχως κατάστρωμα. Είναι γεμάτος λάσπη, νερά και άφθονες πέτρες....Η Διοίκηση της μεραρχίας έχει εγκατασταθεί στο νεόκτιστο σχολείο. (Φιλιατών). ( Προετοιμασίες για πέρασμα Καλαμά)!..

4^η Νοεμβρίου. Έρχεται από τα Τίρανα ο Διοικητής του Μηχανικού για να επιστατήσει στην ζεύξη του ποταμού όταν θα συντελεσθεί η διάβασή του.Την ίδια ώρα φθάνουν και τρεις αξιωματικοί δημοσιογράφοι, πολεμικοί ανταποκριτές, ο ένας του γραφείου τύπου και προπαγάνδας, ο άλλος του «Τζορνάλε ντ' Ιτάλια» και ο τρίτος της «Γκαζεττα ντελ Πόπολο». Το βράδυ έρχεται από τα Τίρανα ο αρχηγός ενός σώματος άτακτων Αλβανών για ν' ανακοινώσει ότι την ημέρα της ενάρξεως των εχθροπραξιών είχε απώλειες τρεις νεκρούς και δυο τραυματίες. Ταυτόχρονα ήρθαν στους Φιλιάτες κι ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας της Αλβανίας κι ένας υπάλληλος του Υπουργείου των Εξωτερικών για να εξετάσουν αν είναι δυνατόν να ξεκινήσουν αμέσως την δράση τους στην Κωμόπολη.... Αύριο θα εξαπολυθεί αληθινή θύελλα πυρός…

5η Νοεμβρίου. Από την 10^η χθες το βράδυ τα εχθρικά πολυβόλα βάλουν σφοδρώς κατά της παρατάξεως μας, στον ποταμό Καλαμά. Αργότερα βάλλουν και το εχθρικό πυροβολικό. Στις 9 το πρωί εμφανίζονται πάνω μας τα πρώτα αεροπλάνα και αδειάζουν τις βόμβες τους σε ένα σημείο όχι ενδιαφέρον. Κατά τις δέκα βομβαρδίζονται στόχοι κοντά στους Φιλιάτες.

Συγκλονίζονται όλα τα σπίτια της Κωμόπολης. Οι πρώτες πληροφορίες ότι στοιχεία δύο ταγμάτων του 32^ου πέρασαν τον Καλαμά, αναγκάζουν τον Μέραρχο να μου δώσει εντολή να εξακριβώσω την αλήθεια και συγχρόνως να εξετάσω που πρέπει να ζευχθεί ο ποταμός με γεφυρόσκαφα. Κατά τις 11 επιβαίνω στην μοτοσικλέτα ενός αγγελιοφόρου  και πηγαίνω στον ποταμό.

Σε καμπή του δρόμου, που οργώνεται από το εχθρικό πυροβολικό, συναντώ τον πρώτο τραυματία. Κατά μήκος του δρόμου διακρίνω κι άλλους. Βρίσκω τον συνταγματάρχη παρατηρητή ο οποίος με ενημερώνει ότι ομάδα στρατιωτών προσπαθούν να βάλουν καλώδιο για να περάσουν τον ποταμό. Στις 4 το απόγευμα αφού υποσθήκαμε αισθητές απώλειες εγκαταστήσαμε τη γέφυρα και τμήματα μας πέρασαν απέναντι.

6^η Νοεμβρίου. Απόλυτη ηρεμία ακολουθεί την σφοδρή χθεσινή δράση, που κατέληξε στην διάβαση του ποταμού. Κατά τις 8 το πρωί εχθρικά αεροπλάνα ανατινάζουν την γέφυρα, που με τόσους κόπους είχαμε εγκαταστήσει το βράδυ. Ένα εχθρικό αεροπλάνο ήταν αληθινά υπέροχο. Κατέβαινε κάθετα σχεδόν στα 30 μέτρα μέσα στη στενή κοιλάδα. Τα τμήματά μας είχαν προελάσει 12 χιλιόμετρα από εδώ, έως την Βάρφανη.

7^η Νοεμβρίου. Ενώ συνεχίζονται οι κινήσεις για την προέλαση της μεραρχίας έρχεται διαταγή από το Σώμα Στρατού να σταματήσει η προέλαση να οπισθοχωρήσουν τα στρατεύματα και να σχηματίσουν ισχυρό προγεφύρωμα στον Καλαμά με κέντρο την Βρυσέλλα όπου είχε δημιουργηθεί η γέφυρα με τα γεφυρόσκαφα. Μετά μάθαμε για τις ελληνικές νίκες στο υπόλοιπο μέτωπο της Ηπείρου. Οι Έλληνες είχαν φθάσει στην Κορυτσά.

17^η Νοέμβρη. Προετοιμασία υποχώρησης.

18^η Νοέμβρη. Υποχώρηση. Στις 10 έρχεται να δώσει αναφορά ο Ταγματάρχης-Διοικητής των άτακτων Αλβανικών σωμάτων, μαζί με δύο Αλβανούς αξιωματικούς, και λέει ότι οι Αλβανοί ετοιμάζονται να μας εγκαταλείψουν. Επειδή πρόκειται περί συμμοριτών που αποτελούνται από κάθε καρυδιάς καρύδι.

(Από το βιβλίο ¨Κάτι για το Φιλιάτι¨ του Γιώργου Κώτση-Φιλιάτες 2011)

Γράφει ο Παναγιώτης Αδάμος.

Ως γνωστόν, ο πρέσβης της Ιταλίας που τα ξημερώματα της 28^ης Οκτωβρίου 1940 επέδωσε το τελεσίγραφο στο Μεταξά ήταν ο Εμμανουέλε Γκράτσι. Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο Γκράτσι εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο '' Η αρχή του τέλους''. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η αρχή του τέλους του φασιστικού καθεστώτος της χώρας του ήταν η καταστροφική του ήττα στην Αλβανία το 1940-'41, με την έννοια ότι επρόκειτο, πράγματι, για την πρώτη μεγάλη αποτυχία της Ιταλίας, η οποία, υπό την εξουσία του Μουσολίνι από το 1922, φαινόταν, μέχρι τότε, να τα πηγαίνει πολύ καλά σε όλους τους τομείς.

Το βιβλίο περιέχει πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία που κατά καιρούς έχουν αξιοποιηθεί από πολλούς συγγραφείς στις μελέτες τους για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Την προσοχή μου όμως τράβηξε ένα περιστατικό που αφηγείται ο Γκράτσι και το οποίο, για κάποιους λόγους, δεν έχει τύχει της προβολής που του άξιζε.

Συγκεκριμένα, ο Γκράτσι αναφέρει ότι αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου το πρωί της 28^ης Οκτωβρίου, ο ίδιος, σύμφωνα με το πρωτόκολλο της εποχής σε καιρό πολέμου, εγκατέλειψε την Ελλάδα, όπως έπραξε, αντίστοιχα και ο έλληνας πρέσβης στη Ρώμη, που αναχώρησε ομοίως από την ιταλική πρωτεύουσα για την Ελλάδα. Φτάνοντας, λοιπόν, στη Ρώμη, ο Γκράτσι, όπως ο ίδιος αφηγείται, παρουσιάστηκε στον υπουργό εξωτερικών Τσιάνο (29 Οκτωβρίου) και ζήτησε περισσότερες πληροφορίες για τον πόλεμο που είχε ήδη ξεκινήσει και για τις εξελίξεις στο μέτωπο. Προς μεγάλη του έκπληξη, ο Τσιάνο τον καθησύχασε λέγοντάς του ότι δεν πρόκειται να γίνει κανένας πόλεμος! ''Τι εννοείτε, κύριε υπουργέ'' ρώτησε ο Γκράτσι, προσθέτοντας: ''ο πόλεμος ήδη ξεκίνησε από χτες''!

Και τότε ο Τσιάνο απάντησε το εξής εκπληκτικό: ''Έχουμε εξαγοράσει τους Έλληνες στρατιωτικούς διοικητές του μετώπου. Θα προβάλουν μια συμβολική αντίσταση για λίγα εικοσιτετράωρα και, κατόπιν, με τις κατάλληλες ενέργειές τους το ελληνικό μέτωπο θα καταρρεύσει''. Ο Γκράτσι αναφέρει ότι το ίδιο απόγευμα (πάντα 29 Οκτωβρίου) συναντήθηκε και με τον Μπαντόλιο, τον αρχηγό του ιταλικού γενικού επιτελείου, ο οποίος τον διαβεβαίωσε ότι όσα του είχε πει ο Τσιάνο ήταν αλήθεια. Ο Γκράτσι δεν σχολιάζει αυτές τις πληροφορίες, αφήνοντας απλά να εννοηθεί ότι οι εξελίξεις στο μέτωπο διέψευσαν τόσο τον Τσιάνο όσο και τον Μπαντόλιο.

Τι μπορεί να είχε συμβεί; Κατά τη γνώμη μου δύο είναι οι κύριες εκδοχές:

Πρώτη εκδοχή: οι Τσιάνο και Μπαντόλιο, για κάποιο λόγο, είπαν ψέματα στον Γκράτσι. Δηλαδή δεν έγινε καμία εξαγορά των Ελλήνων διοικητών του μετώπου (Κατσιμήτρου, Δαβάκη και λοιπών).

Δεύτερη εκδοχή: η ιταλική ηγεσία έπεσε σε μια απίστευτη ελληνική παγίδα/εξαπάτηση! Με άλλα λόγια, όντως έγινε η ιταλική κίνηση εξαγοράς των Ελλήνων, οι οποίοι προφανώς υποκρίθηκαν ότι αποδέχονται την πρόταση, προκειμένου, φυσικά, να παρασυρθούν οι Ιταλοί σε εντελώς λανθασμένες εκτιμήσεις για τις προοπτικές της ελληνικής άμυνας. Πράγματι, ίσως έτσι εξηγείται, ως ένα σημείο, και ο βαθμός στον οποίο η ιταλική ηγεσία υποτίμησε την Ελλάδα και της επιτέθηκε με δυνάμεις που δεν ήσαν αριθμητικά επαρκείς. Μάλλον δεν ανέμεναν σοβαρή αντίσταση!

Η συγκεκριμένη αναφορά του Γκράτσι έχει κατά κανόνα αποσιωπηθεί, τουλάχιστον από την ελληνική βιβλιογραφία, παρ' όλο που πρόκειται για πληροφορία κρισιμότατη, άσχετα αν έγινε τελικά ή όχι η εξαγορά των Ελλήνων διοικητών.

Πιθανότατα δεν θα μάθουμε ποτέ την αλήθεια. Πάντως, αν ισχύει το ότι οι Έλληνες εξαπάτησαν τους Ιταλούς υποκρινόμενοι ότι εξαγοράστηκαν, πρόκειται για μια συναρπαστική σελίδα της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Δεν μπορούμε να μη φέρουμε στη μνήμη μας την αντίστοιχη ''μπλόφα'' του Θεμιστοκλή, στα 480 π.Χ., την παραμονή της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, όταν ο δαιμόνιος Αθηναίος έστειλε στον Ξέρξη έναν δούλο του με το μήνυμα ότι τασσόταν με το μέρος του και ότι την κρίσιμη στιγμή της σύγκρουσης θα διέλυε τον ελληνικό στόλο! Αυτή η εξαπάτηση ώθησε τον Ξέρξη να δώσει εντολή να εισέλθει ο στόλος του μέσα στο στενό της Σαλαμίνας, με τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες για την εκστρατεία του.

Φαίνεται πως οι Ιταλοί Φασίστες, με τον γνωστό ερασιτεχνισμό και επιπολαιότητα με τα οποία αντιμετώπιζαν τα πάντα, δεν είχαν διαβάσει καλά τα μαθήματά τους αρχαίας ελληνικής ιστορίας...

ΠΗΓΗ: Εμμανουέλε Γκράτσι, ''Η αρχή του τέλους'' , εκδόσεις ΕΣΤΙΑ 2007 (1^η έκδοση το 1945).

Του Χρήστου Σπίγκου.